Imiesłów (Participium) jest osobową formą czasownika. W łacinie istnieją cztery imiesłowy:
- czynny czasu teraźniejszego (Participium praesentis activi, PPA) - amans, amantis (kochając, kochający, kochająca, kochające)
- bierny czasu przeszłego dokonanego (Participium perfecti passivi, PPP) - amatus, amata, amatum (kochany, kochana, kochane)
- czynny czasu przyszłego (Participium futuri activi, PFA) - amaturus, amatura, amaturum (mający, mająca, mające kochać)
- bierny czasu przyszłego (Participium futuri passivi, PFP = gerundivum) - amandus, amanda, amandum (godny, godna, godne kochania)
Imiesłowy odmieniają się podobnie jak przymiotniki.
Imiesłów czynny czasu teraźniejszego (Participium praesentis activi, PPA)
Imiesłów ten tworzy się w następujący sposób:
- dla czasowników I i II koniugacji: temat teraźniejszy + -ns, -ntis
- dla czasowników III i IV koniugacji: temat teraźniejszy + -ens, -entis
II: monens, monentis - przypominając, przypominający/a/e
III: legens, legentis - czytając, czytający/a/e
IV: audiens, audientis - słuchając, słuchający/a/e
Imiesłowy czasu teraźniejszego odmieniają się podobnie, jak przymiotniki trzeciej deklinacji ze wspólną formą dla wszystkich trzech rodzajów:
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||
| m, f | n | m, f | n | |
| Nom. | amans | amans | amantes | amantia |
| Gen. | amantis | amantis | amantium | amantium |
| Dat. | amanti | amanti | amantibus | amantibus |
| Acc. | amantem | amans | amantes | amantia |
| Abl. | amanti (-e) | amanti (-e) | amantibus | amantibus |
Imiesłów czynny czasu przyszłego (Participium futuri activi, PFA)
Imiesłów ten tworzy się w następujący sposób: temat participum + -urus, -ura, -urum.
II: moniturus, monitura, moniturum - mający/a/e przypominać
III: lecturus, lectura, lecturum - mający/a/e czytać
IV: auditurus, auditura, auditurum - mający słuchać
Imiesłowy czasu przyszłego odmieniają się podobnie, jak przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji.
Imiesłów bierny czasu przyszłego (Participium futuri passivi, PFP)
Imiesłów ten (zwany również gerundivum) tworzy się w następujący sposób:
- dla czasowników I i II koniugacji: temat teraźniejszy + -ndus, -nda, -ndum
- dla czasowników III i IV koniugacji: temat teraźnijszy + -endus, -enda, -endum
II: monendus, monenda, monendum - mający/a/e być przypominanym
III: legendus, legenda, legendum - mający/a/e być czytanym
IV: audiendus, audienda, audiendum - mający/a/e być słuchanym
Więcej na temat gerundivum.
Imiesłów bierny czasu przeszłego dokonanego (Participium perfecti passivi, PPP)
Imiesłów ten tworzy sam temat participium (z odpowiednimi końcówkami przymiotnikowymi -us, -a, -um):
II: monitus, monita, monitum - przypominany/a/e
III: lectus, lecta, lectum - czytany/a/e
IV: auditus, audita, auditum - słuchany/a/e
Imiesłowy czasu przeszłego dokonanego odmieniają się podobnie, jak przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji.
Stosowanie imiesłowów
Przykład:
Caesar captam urbem incendit. - Cezar spalił zajęte (PPP) miasto.
Przetłumaczone zdanie nie określa jednoznacznie, czy miasto zostało zajęte przez Cezara - wiadomo tylko, że to on je spalił. Jednak Rzymianin przyjąłby (w przypadku braku sprzecznych sugestii), że to Cezar był wykonawcą obu czynności, ponieważ to on jest podmiotem zdania - jest to konstrukcja w pewnym sensie idiomatyczna. Należy także zauważyć, że imiesłów captam jest imiesłowem czasu przeszłego dokonanego, ponieważ zajęcie miasta poprzedza pożar.
Czas imiesłowu nie zależy od czasu chronologicznego wyrażanej przez niego czynności, ale od tego, czy wystąpiła ona przed, w trakcie, czy też po czynności wyrażanej przez czasownik w formie osobowej.
Ponieważ imiesłowy funkcjonują jak przymiotniki, muszą być zgodne z określanym rzeczownikiem:
Oppugnaturus urbem Caesar militibus novos gladios dedit. - Mający zaatakować (PFA) miasto Cezar dał żołnierzom nowe miecze.
Plato scribens clamorem audivit. - Piszący (PPA) Platon usłyszał krzyk.
Podobnie, jak w innych językach, w łacinie imiesłów może pełnić funkcję rzeczownika:
Caesar captos interfecit. - Cezar zabił schwytanych (= jeńców).
Ea vidit amantem. - Ona zobaczyła ukochanego (= kochanka).
Imiesłów może także pełnić funkcję rzeczownika abstrakcyjnego. Po polsku mówimy zajęcie miasta, spalenie Kapitolu, zamordowanie Cezara. W łacinie takie konstrukcje występują bardzo rzadko, a zamiast nich używa się konkretnego rzeczownika, określanego imiesłowem wyrażającym pojęcie abstrakcyjne: urbs capta, Capitolium incensum, Caesar occisus. Wydaje się, że te wyrażenia powinny oznaczać zajęte miasto, spalony Kapitol, zabity Cezar - w rzeczywistości mogą oznaczać obie te rzeczy, ale zawsze o znaczeniu rozstrzygnie kontekst:
Caesar occisus humum cecidit. - Zamordowany Cezar upadł na ziemię.
Caesar occisus cives terruit. - Zamordowanie Cezara przeraziło obywateli.