• O języku
  • Historia
  • Alfabet
  • Pismo
• Wymowa
  • Pisownia a wymowa
  • Iloczas
  • Sylaba
  • Akcent
  • Metryka
• Części mowy
  • Wstęp
  • Rzeczownik
  • Czasownik
  • Bezokolicznik
  • Gerundium
  • Gerundivum
  • Imiesłów
  • Supinum
  • Przymiotnik
  • Zaimek
  • Przysłówek
  • Przyimek
  • Spójnik
  • Liczebnik
• Gramatyka
  • Czas. bezosobowe
  • Deklinacja
  • Funkcje przypadków
  • Kon. omowna bierna
  • Konstrukcja ACI
  • Konstrukcja NCI
  • Składnia miast
  • Strona bierna
  • Szyk zdaniowy
  • Tryby i koniugacje
  • Zdania podrzędne
• Nauka
  • Matura
  • Olimpiada
  • Fabulae Faciles
  • Rozmówki łac-pol
  • Kto to powiedział?
  • Która to koniugacja?
  • Co to za rzeczownik?
• Świat Rzymian
  • Sławni Rzymianie
  • Dni tygodnia
  • Imiona
  • Kaledarz
  • Wierzenia
• Łacina dziś
  • Gaudeamus Igitur
  • Gaude Mater Polonia
  • Księgarnia
  • Modlitwy
  • Kolędy

Mówienie w martwym języku

Język łaciński jest językiem martwym, a nie dysponujemy nagraniami starożytnych Rzymian, dlatego nie mamy pewności, jak mówili po łacinie, choć językoznastwo (np. analiza wczesnych zapożyczeń z łaciny) dało pewne podstawy do przyjęcia ogólnych reguł. Większość lingwistów sądzi, że przypominała dzisiejszy język włoski, jednak pewne cechy bardziej zbliżają ją do hiszpańskiego.

Kolejnym problemem jest naturalna ewolucja języka. Po łacinie mówiono od starożytności aż do średniowiecza, co skutkowało wieloma zmianami fonetycznymi. W starożytności różnica między pisanym c i k polegała na zmiękczeniu c, ale ponieważ nie miało to znaczenia gramatycznego, oba dźwięki zaczęto zastępować w pisowni c. Litera h była wymawiana nawet w okresie klasycznym tylko przez ludzi wykształconych, a nieobecna w mowie potocznej. Początkowo w alfabecie łacińskim nie było litery u ani w, które musiało zastępować v.

Obecnie można wyróżnić przynajmniej cztery najbardziej różniące się szkoły wymowy łacińskiej: wymowa restytuowana oraz trzy podszkoły wymowy tradycyjnej: północnoeuropejska, południowoeuropejska (kościelna) oraz anglosaska. Wymowa, którą można usłyszeć na lekcji biologii, może odbiegać od tej uczonej na lekcji łaciny - i obie mogą być poprawne, jeśli na przykład dotyczą innych okresów historycznych.

Wymowa tradycyjna

Starożytną wymowę Rzymian zrekonstruowano dopiero około roku 1900 - przedtem każdy naród czytał łacinę po swojemu. Była to tak zwana wymowa tradycyjna, kultywowana przez nauczanie łaciny od schyłku Cesarstwa Rzymskiego. Jej zasady podlegały ewolucji wraz z językiem narodowym kraju, w którym jej uczono, stąd współczesne różnice. Są one widoczne zwłaszcza w przypadku języków anglosaskich, które przeszły w końcu średniowiecza głębokie zmiany w systemie wymowy.

Obecnie w polskich szkołach przeważnie naucza się łaciny według zasad wymowy tradycyjnej, z zachowaniem jej "polskiego" charakteru, nabytego wraz z ewolucją języka polskiego. Wymowa tradycyjna jest prawie zupełnie (poza kilkoma wyjątkami) zgodna z odmianą barokową lub szkolną łacińskiej pisowni. Należy zauważyć, że stosowanie tej wymowy do tekstów starożytnych jest anachronizmem, ponieważ jej reguły pojawiły się mniej więcej tysiąc lat po ich napisaniu. Przy odczytywaniu poezji anachroniczna wymowa może spowodować utratę zamierzonego przez autora efektu akustycznego, dlatego słuszniejsze zdaje się stosowanie w takich przypadkach wymowy restytuowanej.

Wymowa restytuowana

Wymowa restytuowana (pronuntiatio restituta), zwana także klasyczną lub restytutą, jest zbiorem zasad wzorowanym na wymowie panującej w epoce klasycznej (I w. p.n.e. - I w. n.e.). Uzyskanie wiedzy o wymowie starożytnych Rzymian możliwe było dzięki kilku głównym źródłom:

• alfabet łaciński miał być całkowicie fonetyczny (wymowa miała odpowiadać pisowni), ponieważ Rzymianie nie odziedziczyli pisowni po żadnym wcześniejszym języku,
  
• w antyku przykładano wielką wagę do nauki o języku, dzięki czemu zachowały się szczegółowe opisy dźwięków, sporządzone przez starożytnych gramatyków,
  
• dzięki analizie porównawczej języków wywodzących się z łaciny, takich jak francuski, hiszpański i włoski wiadomo, że dźwięki wymawiane identycznie pochodzą z łaciny,
  
• analiza omyłek w pisowni pozwala stwierdzić, które dźwięki brzmiały podobnie do siebie i jak wymowa zmieniała się w czasie,
  
• analiza transkrypcji do innych systemów pisma, takich jak greka czy sanskryt, często dokładnie określa sposób, w jaki dane słowo było wymawiane.

Porównanie systemów wymowy

W języku angielskim nadal stosuje się wymowę anglosaską przy wymawianiu historycznych i mitologicznych nazw i imion. Wymowa południowoeuropejska występuje powszechnie (choć nie wyłącznie) w kościele katolickim, zwłaszcza w pieśniach. Do odczytywania terminów naukowych zalecana jest wymowa północnoeuropejska, jako najbardziej zbliżona do wielu języków nowożytnych i będąca metodą stosowaną przez Kopernika, Keplera, Lineusza i innych pionierów nauki. Wymowa restytuowana czasem używana jest w nauce łaciny i współczesnym mówieniu po łacinie. Jej najbardziej charakterystyczne cechy to wymawianie v jak "ł" oraz ae jak "aj". Te dwa dźwięki zmieniały swoją wymowę już pod koniec okresu klasycznego.

Poniższa tabela prezentuje zestawienie reguł wymowy dla czterech zaprezentowanych systemów. Przyjęto zapis fonetyczny polski. W kwadratowych nawiasach podano międzynarodowy zapis fonetyczny IPA (jeśli zapis nie jest poprawnie wyświetlany, należy pobrać i zainstalować jedną z darmowych czcionek IPA).

W wymowie tradycyjnej w Polsce, poza regułami wymowy północnoeuropejskiej, przyjęło się także wymawiać ngu jako "ngw" (lingua "lingwa" - język), qu jako "kf" (quo "kfo" - dokąd) oraz su przed samogłoską z tej samej sylaby jako "sf" (persuadeo "persfadeo" - przekonuję).

Ponadto spółgłoski pisane podwójnie w klasycznej łacinie były prawdopodobnie wymawiane osobno - musiała być różnica między anus (staruszka) i annus (rok).

Wszystkie cztery systemy zgadzają się co do zasad akcentowania sylab. Aby je poprawnie stosować, niezbędna jest znajomość pojęcia iloczasu i rozróżnienia na samogłoski długie i krótkie. Jedyny sposób stwierdzenia, czy samogłoska jest długa, czy krótka, to odszukanie wyrazu w słowniku. Długości samogłosek zachowały się od czasów starożytnych ze względu na swoje znaczenie w poezji, ale (poza słownikami) bardzo niewielu pisarzy oznacza je w piśmie. Starożytni czasem wyróżniali długą samogłoskę przez pisanie jej większą czcionką.

Wymowa liter i (j), u (v), w (vv)

W klasycznej łacinie samogłoski i oraz u mogły być wymawiane nie-sylabicznie jako spółgłoski, np. uia nie wymawiano "uia", ale bardziej jak "łija", stąd dzisiejszy zapis via (zgodny z wymową restytuowaną). Z wyjątkiem niewielkiego grona purystów, współcześnie wszędzie pisze się v w miejsce spółgłoskowego u, choć Rzymianie uznawali je za tą samą literę. Po okresie klasycznym v zaczęto wymawiać jak "w" i podobieństwo do u zanikło. W łacińskich słownikach i podręcznikach można także często spotkać spółgłoskowe i pisane jako j, ale w wydaniach klasyków zwykle j nie występuje. Litera w nie istniała w łacinie. Od średniowiecza w północnej Europie zaczęto czasem przedstawiać przy pomocy w lub vv dźwięk "ł" w zapożyczonych z języków obcych nazwach.

Pismo a akcentowanie

W łacińskich słownikach długie samogłoski oznacza się kreską u góry (ˉ), natomiast krótkie - łukiem (˘), przy czym samogłosek krótkich często w ogóle się nie wyróżnia. Więcej informacji o samogłoskach krótkich i długich oraz iloczasie można znaleźć w artykule Iloczas. Na uwagę zasługuje spotykana niekiedy diereza (¨) - znak graficzny w postaci poziomego dwukropka nad drugą samogłoską dwugłoski (dyftongu), sygnalizujący oddzielne wymawianie każdej samogłoski. Możemy zgadywać, czy Horacy chciał napisać wiersz:

aёre perennius - trwalszy od powietrza
aere perennius - trwalszy od spiżu

Księgi i psałterze kościelne często oznaczają akcentowaną sylabę przez apostrof (´) nad samogłoską, np. Dóminus vobíscum. - Pan z wami (w łacinie klasycznej: Dominus vōbīscum). Z kolei w druku epoki Odrodzenia stosowano różne znaki akcentowe, zwłaszcza obustronny apostrof (ˆ) do oznaczenia szczególnie długiej samogłoski, np. sub rosâ.

Zwykle wymawiamy tak, jak nas nauczono, jednak trzeba pamiętać, że jest to kwestia przekonania. Niektórym może wydać się śmieszne czytanie Wergiliusza z akcentem, który pojawił się tysiąc lat po jego śmierci, ale inni wolą czytać go tak, jak robił to Dante. Kwestia gustu.

Atque memento, nulli adsunt Romanorum qui locutionem tuam corrigant :)