Konstrukcja ACI (accusativus cum infinitivo, biernik z bezokolicznikiem) to konstrukcja zdania pojedynczego, której odpowiadają w języku polskim dwa zdania: nadrzędne i podrzędne dopełnieniowe. Nazwa pochodzi od połączenia w łacińskim zdaniu dopełnienia w bierniku (accusativus) z bezokolicznikiem (infinitivus).
Konstrukcja ACI występuje po czasownikach deklaratywnych (wyrażających słowa, odczuwanie, wolę, itp.): mówię (że), słyszę (że), czuję (że), myślę (że), boję się (że), cieszę się (że), (nie) chcę (aby). Orzeczenie zdania (w polskim zdaniu - orzeczenie zdania głównego) nazywa się słowem rządzącym (verbum regens).
W klasycznej łacinie użycie konstrukcji ACI jest podstawowym sposobem wyrażania mowy zależnej. Mowa zależna to nie tylko sposób przytaczania czyjejś wypowiedzi, ale każda wypowiedź przyporządkowana pewnej osobie jako zdanie podrzędne:
Julia libenter legit. - Julia chętnie czyta. (mowa niezależna)
Scio Juliam libenter legere. - Wiem, że Julia chętnie czyta. (mowa zależna - ACI)
Przekształcenie zdania do konstrukcji ACI polega na:
- zmianie przypadku pierwotnego podmiotu z mianownika na biernik
Julia (Nom.) → Juliam (Acc.) - zmianie formy czasownika z osobowej na bezokolicznik
legit → legere - wstawieniu słowa rządzącego (verbum regens)
Julia libenter legit → Scio Juliam libenter legere.
Jeśli w zdaniu nie ma jawnego podmiotu, wstawiamy zaimek w Acc. wynikający z końcówki osobowej czasownika. Weźmy zdanie Libros lego. (Czytam książki). Na podstawie czasownika lego (czytam) odtwarzamy zaimek ego (ja) i zmieniamy jego przypadek na biernik - me, a czasownik lego na bezokolicznik legere. W ten sposób otrzymujemy: Putas me libros legere. (Myślisz, że czytam książki).
W miejsce słowa "myślisz" można oczywiście wstawić inne słowo lub wyrażenie z czasownikiem deklaratywnym: nauczycielka myśli, mój brat powiedział, mamy nadzieję, np. Magistra me libros legere sperat. (Nauczycielka na nadzieję, że czytam książki). W konstrukcji ACI można zastosować także stronę bierną: Puella libri a te legi putat. (Dziewczyna myśli, że książki są przez ciebie czytane).
Ponieważ w łacinie szyk wyrazów jest swobodny, w konstrukcji ACI występuje dwuznaczność, kiedy dopełnienie innego czasownika także znajduje się w bierniku. Mimo że typowy szyk wypowiedzi zależnej to podmiot-dopełnienie-bezokolicznik, istnieje dowolność interpretacji:
Dico me amicos meos laudare.
Mówię, że chwalę moich przyjaciół. ALBO
Mówię, że moi przyjaciele mnie chwalą.
Aio te Aeacida Romanos vincere posse.
Mówię ci, synu Ajasa, że możesz zwyciężyć Rzymian. ALBO
Mówię ci, synu Ajasa, że Rzymianie mogą cię zwyciężyć.
Dico a me amicos meos laudari.
Mówię, że moi przyjaciele są chwaleni przeze mnie.
Aio te Aecida a Romanis vinci posse.
Mówię ci, synu Ajasa, że możesz zostać zwyciężony przez Rzymian.
Kiedy podmiot słowa rządzącego występuje w trzeciej osobie i mówi o sobie, w łacinie stosuje się zaimek zwrotny se, który tłumaczy się jako zaimek osobowy:
Puella se bene legere putat. - Dziewczyna myśli, że ona dobrze czyta.
Pueri se bene legere putant. - Chłopcy myślą, że oni dobrze czytają.
Należy zwrócić uwagę, że w polskim zdaniu nie można rozróżnić, czy ona bądź oni odnosi się do tej samej osoby co podmiot, czy też nie. Inaczej mówiąc, w języku polskim zaimek w trzeciej osobie nie może być tylko zwrotny lub tylko nie-zwrotny. W łacinie natomiast zaimek is, ea, id jest zawsze nie-zwrotny, natomiast zaimek sui, sibi, se, se jest zawsze zwrotny. Dzięki temu jasne jest, że:
Dixit eum ducem bonum esse. - Powiedział, że on (ktoś inny) jest dobrym wodzem.
Dixit se ducem bonum esse. - Powiedział, że on (sam) jest dobrym wodzem.
Aby w konstrukcji ACI wyrazić porządek chronologiczny, używa się odpowiedniego bezokolicznika, który zawsze posiada czas względny w stosunku do verbum regens:
- infinitivus futuri (bezokolicznik czasu przyszłego) wyraża czynność, która nastąpi po czynności opisywanej przez verbum regens
- infinitivus praesentis (bezokolicznik czasu teraźniejszego) wyraża czynność współczesną z czynnością opisywaną przez verbum regens
- infinitivus perfecti (bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego) wyraża czynność poprzedzającą czynność opisywaną przez verbum regens
Scio (Praes.) eum venire (Inf. Praes. Act.). - Wiem, że on przychodzi.
Scio (Praes.) eum venturum esse (Inf. Fut. Act.). - Wiem, że on przyjdzie.
Scio (Praes.) eum venisse (Inf. Perf. Act). - Wiem, że on przyszedł.
Sciri (Perf.) eum venire (Inf. Praes. Act.). - Wiedziałem, że on przychodzi.
Sciri (Perf.) eum venturum esse (Inf. Fut. Act.). - Wiedziałem, że on przyjdzie.
Sciri (Perf.) eum venisse (Inf. Perf. Act). - Wiedziałem, że on przyszedł.
Sciam (Fut.I) eum venire (Inf. Praes. Act.). - Będę wiedział, że on przychodzi.
Sciam (Fut.I) eum venturum esse (Inf. Fut. Act.). - Będę wiedział, że on przyjdzie.
Sciam (Fut.I) eum venisse (Inf. Perf. Act). - Będę wiedział, że on przyszedł.
Na koniec o innym sposobie wyrażania mowy zależnej. W łacinie późnej często można znaleźć wprowadzenie mowy zależnej nie przez konstrukcję ACI, ale przez quod (podobnie do polskiego że): Scio quod puella bona est. (Wiem, że dziewczyna jest dobra). To nie-klasyczne zastosowanie quod jest łatwiejsze do zrozumienia i często spotykane w łacinie późnej. Czasem zamiast quod w tej konstrukcji występuje słowo quoniam lub quia.