Zaimek - Pronominum
Zaimek (Pronomen) zastępuje rzeczownik, przymiotnik lub liczebnik. W łacinie można wyróżnić następujące rodzaje zaimków:
- zaimki osobowe (Pronomina personalia)
- zaimek zwrotny se - się (Pronomen reflexivum)
- zaimki dzierżawcze (Pronomina possesiva)
- zaimki wskazujące (Pronomina demonstrativa)
- zaimki pytające i względne (Pronomina interrogativa et relativa)
- zaimki nieokreślone (Pronomina indefinita)
- zaimki przymiotne (Pronomina adiectiva)
- zaimki skorelowane (Pronomina correlativa)
Zaimki osobowe (Pronomina personalia)
W łacinie zaimki te, podobnie jak w języku polskim, posiadają liczbę i przypadek, natomiast nie ma odpowiednika polskich zaimków osobowych trzeciej osoby (on, ona, ono, oni, one). W tym celu używa się zaimków wskazujących is, ea, id (ten, ta ,to) oraz ille, illa, illud (tamten, tamta, tamto).
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||
| Nom. | ego (ja) | tu (ty) | nos (my) | vos (wy) |
| Gen. | mei (mnie) | tui (ciebie) | nostri (nas) | vestri (was) |
| Dat. | mihi (mi) | tibi (tobie) | nobis (nam) | vobis (wam) |
| Acc. | me (mnie) | te (ciebie) | nos (nas) | vos (was) |
| Abl. | me (mną) | te (tobą) | nobis (nami) | vobis (wami) |
Zaimki osobowe funkcjonują głównie w Ablativie z przyimkiem "ab" (Ablativus auctoris) lub "cum" (Ablativus sociativus). Kiedy występują w złożeniu z "cum", łączą się z nim w następujący sposób:
mecum - ze mną
tecum - z tobą
secum - z nim/nią/nimi nobiscum - z nami
vobiscum - wami
tecum - z tobą
secum - z nim/nią/nimi nobiscum - z nami
vobiscum - wami
Czasem spotyka się formy podwojone zaimków osobowych, najczęściej sese (= se), rzadziej meme (= me), tete (= te). Do niektórych form zaimków osobowych mogą zostać przyłączone partykuły wzmacniające, takie jak –met, -te, -pte:
ergomet - mianowicie ja
semet - mianowicie on/ona/oni
vosmet - mianowicie wy mihipte - mianowicie mi
semet - mianowicie on/ona/oni
vosmet - mianowicie wy mihipte - mianowicie mi
Zaimek zwrotny "se" - "się" (Pronomen reflexivum)
Specjalnego omówienia wymaga użycie zaimka "się", który w języku polskim jest stosowany czasami w odniesieniu do osoby piewszej i drugiej, natomiast w łacinie wyłącznie do osoby trzeciej; dla pozostałych trzeba użyć właściwego zaimka osobowego. Dla porównania:
De me narro. Opowiadam o sobie. | De nos narramus. Opowiadamy o sobie. |
De te narras. Opowiadasz o sobie. | De vobis narratis. Opowiadacie o sobie. |
De se narrat. Opowiada o sobie. | De se narrant. Opowiadają o sobie. |
Odmiana zaimka zwrotnego:
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga |
| Nom. | - | - |
| Gen. | sui (jego/jej) | sui (ich) |
| Dat. | sibi (jemu/jej) | sibi (im) |
| Acc. | se (go/ją) | se (ich/je) |
| Abl. | se (nim, niego/nią) | se (nimi, nich/nie) |
Zauważmy, że zaimek zwrotny nie występuje w mianowniku, ponieważ zawsze odnosi się do podmiotu i nie może sam być podmiotem zdania. Występuje wyłącznie w trzeciej osobie i posiada takie same formy dla liczby pojedynczej i mnogiej.
Zaimki dzierżawcze (Pronomina possessiva)
Są to następujące zaimki:
| meus, mea, meum (mój, moja, moje) | noster, nostra, nostrum (nasz, nasza, nasze) |
| tuus, tua, tuum (twój, twoja, twoje) | vester, vestra, vestrum (wasz, wasza, wasze) |
| suus, sua, suum (swój, swoja, swoje) | |
Zaimki te odmieniają się podobnie, jak odpowiednie przymiotniki I i II deklinacji. Wołacz od meus brzmi mi.
Zaimki wskazujące (Pronomina demonstrativa)
W łacinie występuje sześć zaimków wskazujących:
- hic, haec, hoc - ten, ta, to (w l.mn.: ci, te)
- iste, ista, istud - ów, owa, owo (w l.mn.: owi, owe)
- ille, illa, illud - tamten, tamta, tamto (w l.mn.: tamci, tamte)
- is, ea, id - ten, ta, to (w l.mn.: ci, te) - w znaczeniu: on, ona, ono (w l.mn.: oni, one)
- idem, eadem, idem - ten sam, ta sama, to samo (w l.mn.: ci sami, te same)
- ipse, ipsa, ipsud - sam, sama, samo (w l.mn.: sami, same)
Odmiana zaimków wskazujących:
hic, haec, hoc - ten, ta, to
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||||
| m | f | n | m | f | n | |
| Nom. | hic | haec | hoc | hi | hae | haec |
| Gen. | huius | huius | huius | horum | harum | horum |
| Dat. | huic | huic | huic | his | his | his |
| Acc. | hunc | hanc | hoc | hos | has | haec |
| Abl. | hoc | hac | hoc | his | his | his |
iste, ista, istud - ów, owa, owo
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||||
| m | f | n | m | f | n | |
| Nom. | iste | ista | istud | isti | istae | ista |
| Gen. | istius | istius | istius | istorum | istarum | istorum |
| Dat. | isti | isti | isti | istis | istis | istis |
| Acc. | istum | istam | istud | istos | istas | ista |
| Abl. | isto | ista | isto | istis | istis | istis |
ille, illa, illud - tamten, tamta, tamto
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||||
| m | f | n | m | f | n | |
| Nom. | ille | illa | illud | illi | illae | illa |
| Gen. | illius | illius | illius | illorum | illarum | illorum |
| Dat. | illi | illi | illi | illis | illis | illis |
| Acc. | illum | illam | illud | illos | illas | illa |
| Abl. | illo | illa | illo | illis | illis | illis |
is, ea, id - ten/on, ta/ona, to/ono
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||||
| m | f | n | m | f | n | |
| Nom. | is | ea | id | ii (ei) | eae | ea |
| Gen. | eius | eius | eius | eorum | earum | eorum |
| Dat. | ei | ei | eidem | iis (eis) | iis (eis) | iis (eis) |
| Acc. | eum | eam | ei | eos | eas | ea |
| Abl. | eo | ea | eo | iis (eis) | iis (eis) | iis (eis) |
idem, eadem, idem - ten sam, ta sama, to samo
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||||
| m | f | n | m | f | n | |
| Nom. | idem | eadem | idem | iidem (ei-) | eaedem | eadem |
| Gen. | eiusdem | eiusdem | eiusdem | eorundem | earundem | eorundem |
| Dat. | eidem | eidem | eidem | iisdem (eis-) | iisdem (eis-) | iisdem (eis-) |
| Acc. | eundem | eandem | idem | eosdem | easdem | eadem |
| Abl. | eodem | eadem | eodem | iisdem (eis-) | iisdem (eis-) | iisdem (eis-) |
ipse, ipsa, ipsum - sam, sama, samo
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||||
| m | f | n | m | f | n | |
| Nom. | ipse | ipsa | ipsum | ipsi | ipsae | ipsa |
| Gen. | ipsius | ipsius | ipsius | ipsorum | ipsarum | ipsorum |
| Dat. | ipsi | ipsi | ipsi | ipsis | ipsis | ipsis |
| Acc. | ipsum | ipsam | ipsum | ipsos | ipsas | ipsa |
| Abl. | ipso | ipsa | ipso | ipsis | ipsis | ipsis |
Zaimki pytające i względne (Pronomina interrogativa et relativa)
W łacinie występują dwa zaimki pytające i jeden zaimek względny:
- zaimki pytające:
- quis? (quae?) quid? - kto? co? - Odpowiedzią na ten zaimek jest zawsze rzeczownik. Zwykle formy żeńskie zastępuje się męskimi.
- qui? quae? quod? - który? która? które? - Odpowiedzią na ten zaimek jest zawsze przymiotnik. Odmienia się tak samo, jak zaimek względny.
- zaimek względny:
- qui, quae, quod - (ten) która, (ta) która, (to) które
Zaimki pytające odnoszą się zarówno do osób, jak i przedmiotów oraz cech.
Odmiana zaimków pytających i względnych:
quis? (quae?) quid? - kto? co?
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||||
| m | f | n | m | f | n | |
| Nom. | quis | quae | quid (quod) | qui | quae | quae |
| Gen. | cuius | cuius | cuius | quorum | quarum | quorum |
| Dat. | cui | cui | cui | quibus | quibus | quibus |
| Acc. | quem | quam | quid (quod) | quos | quas | quae |
| Abl. | quo | qua | quo | quibus | quibus | quibus |
qui? quae? quod? - który? która? które?
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||||
| m | f | n | m | f | n | |
| Nom. | qui | quae | quod | qui | quae | quae |
| Gen. | cuius | cuius | cuius | quorum | quarum | quorum |
| Dat. | cui | cui | cui | quibus | quibus | quibus |
| Acc. | quem | quam | quod | quos | quas | quae |
| Abl. | quo | qua | quo | quibus | quibus | quibus |
Zaimki nieokreślone (Pronomina indefinita)
Zaimki nieokreślone to zaimki, które nie indentyfikują dokładnie osoby, rzeczy lub cechy, którą zastępują w zdaniu. Tworzy się je na cztery sposoby:
- Wstawiając cząstkę ali- przed zaimek pytający:
aliquis, aliqua, aliquid (ktokolwiek, cokolwiek, ktoś, coś)
aliqui, aliquae, aliquod (jakiś, jakaś, jakieś) - Dostawiając cząstki –quam, -dam, -que, -vis, libet, -licet, -piam, -cumque po zaimku pytającym.
- Powtarzając zaimek pytający:
quisquis, quidquid (ktokolwiek, każdy kto) quisquis, quaequae, quidquid (każdy, każda, każde) - Wstawiając nieodmienne słowa ne (nie, który nie), si (czy, jeśli), nisi (jeśli nie, z wyjątkiem, chyba że), num (czy, jeśli, na pewno nie, naprawdę, wtedy), cum (kiedy, gdy, od kiedy, pomimo że, tak ... jak ...):
si quis (jeśli ktokolwiek)
si qui (jeśli cokolwiek)
Odmienia się tylko część zaimkowa; wstawiona cząstka pozostaje niezmienna. Należy pamiętać o odmienieniu obu części zaimka powstałego przez powtórzenie:
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | |
| Nom. | quisquis | quiqui | kto |
| Gen. | cuiuscuius | quorumquorum | kogo |
| Dat. | cuicui | quibus,quibus | komu |
| Acc. | quemquem | quosquos | kogo |
| Abl. | quoquo | quibusquibus | kim |
Ze względu na rolę w zdaniu, zaimki nieokreślone można podzielić na funkcjonujące (i odmieniające się) jako rzeczowniki oraz jako przymiotniki.
| Jako rzeczowniki | Jako przymiotniki |
| aliquis, aliquid ktokolwiek/ktoś, cokolwiek/coś | aliqui, aliqua, aliquod który/jakiś, która/jakaś, które/jakieś |
| quisquam, quidquam ktokolwiek, cokolwiek | ullus, ulla, ullum którykolwiek, którakolwiek, którekolwiek |
| quidam, quaedam, quiddam ktoś/kto, coś | quidam, quaedam, quoddam pewien, pewna, pewne |
| quisque, quidque każdy/ktokolwiek, wszystko (każda rzecz)/cokolwiek | quisque, quaeque, quodque każdy, każda, każde |
| unusquisque, unumquidque każdy, wszystko (każda rzecz) | unusquisque, unaquaeque, unumquodque każdy, każda, każde |
| quivis, quaevis, quidvis ktokolwiek (m,f,n) | quivis, quaevis, quodvis jakikolwiek, jakakolwiek, jakiekolwiek |
| quilibet, quaelibet, quidlibet cokolwiek (m,f,n) | quilibet, quaelibet, quodlibet którykolwiek, którakolwiek, którekolwiek |
| quispiam, quidpiam ktokolwiek/ktoś, cokolwiek/coś | quispiam, quaepiam, quodpiam któryś/jakiś, któraś/jakaś, któreś/jakieś |
| quicumque, quaecumque, quodcumque ktokolwiek/cokolwiek (m,f,n) | quicumque, quaecumque, quodcumque którykolwiek, którakolwiek, którekolwiek |
| quisquis, quidquid ktokolwiek, cokolwiek | quisquis, quaequae, quidquid każdy, każda, każde |
| quis, quid ktokolwiek/ktoś, cokolwiek/coś | qui, qua, quod który/jakiś, która/jakaś, które/jakieś |
W odmianie zaimka quidam występuje zamiana "m" (przed cząstką "dam") na "n" w Acc. Sg. i Gen. Pl.: quendam, quandam, quorundam, quarundam.
Zaimki przymiotne
W łacinie występuje dziesięć zaimków przymiotnych:
alius, alia, aliud- inny, inna, inne
alter, altera, alterum- (ten) drugi, (ta) druga, (to) drugie
neuter, neutra, neutrum- żaden, żadna, żadne
nullus, nulla, nullum- żadnen, żadna, żadne
solus, sola, solum- jedyny, jedyna, jedyne
totus, tota, totum - cały, cała, całe
ullus, ulla, ullum- jakikolwiek, jakakolwiek, jakiekolwiek
unus, una, unum- jeden, jedna, jedno
uter? utra? utrum?- który (z dwóch)? która (z dwóch)? które (z dwóch)?
uterque, utraque, utrumque którykolwiek (z dwóch), którakolwiek (z dwóch), którekolwiek(z dwóch)
alter, altera, alterum- (ten) drugi, (ta) druga, (to) drugie
neuter, neutra, neutrum- żaden, żadna, żadne
nullus, nulla, nullum- żadnen, żadna, żadne
solus, sola, solum- jedyny, jedyna, jedyne
totus, tota, totum - cały, cała, całe
ullus, ulla, ullum- jakikolwiek, jakakolwiek, jakiekolwiek
unus, una, unum- jeden, jedna, jedno
uter? utra? utrum?- który (z dwóch)? która (z dwóch)? które (z dwóch)?
uterque, utraque, utrumque którykolwiek (z dwóch), którakolwiek (z dwóch), którekolwiek(z dwóch)
Zaimki przymiotne odmieniają się podobnie, jak przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji, ale Gen. sg. i Dat. sg. mają końcówki -ius i -i, charakterystyczne dla odmiany zaimków. Przykładowa odmiana zaimka totus, tota, totum - cały, cała, całe:
| Przyp. | L. pojedyncza | L. mnoga | ||||
| m | f | n | m | f | n | |
| Nom. | totus | tota | totum | toti | totae | tota |
| Gen. | totius | totius | totius | totorum | totarum | totorum |
| Dat. | toti | toti | toti | totis | totis | totis |
| Acc. | totum | totam | totum | totus | totas | tota |
| Abl. | toto | tota | toto | totis | totis | totis |
Acc. sg. od zaimka alius brzmi aliud.
Zaimki skorelowane (Pronomina correlativa)
| Pytające | Wskazujące | Względne/nieokreślone |
| qualis, -e jakiego rodzaju? | talis, -e takiego rodzaju | qualiscumque dowolnego rodzaju |
| quantus, 3 jak duży/a/e? | tantus, 3 tak duży/a/e | quantuscumque dowolnie duży/a/e, liczny/a/e |
| quotus, 3 który/a/e z kolei? | totus, 3 ten/ta/to z kolei | quotuscumque którykolwiek z kolei |
| quot ile? | tot (idem) tyle | quotcumque dowolnie dużo |