Lucri bonus est odor ex re qualibet. - Przyjemny jest zapach bogactwa, skądkolwiek by się rozchodził (Juwenalis) | Więcej
Zaimek - Pronominum

Zaimek (Pronomen) zastępuje rzeczownik, przymiotnik lub liczebnik. W łacinie można wyróżnić następujące rodzaje zaimków:


Zaimki osobowe (Pronomina personalia)

W łacinie zaimki te, podobnie jak w języku polskim, posiadają liczbę i przypadek, natomiast nie ma odpowiednika polskich zaimków osobowych trzeciej osoby (on, ona, ono, oni, one). W tym celu używa się zaimków wskazujących is, ea, id (ten, ta ,to) oraz ille, illa, illud (tamten, tamta, tamto).

Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
Nom.ego (ja)tu (ty)nos (my)vos (wy)
Gen.mei (mnie)tui (ciebie)nostri (nas)vestri (was)
Dat.mihi (mi)tibi (tobie)nobis (nam)vobis (wam)
Acc.me (mnie)te (ciebie)nos (nas)vos (was)
Abl.me (mną)te (tobą)nobis (nami)vobis (wami)


Zaimki osobowe funkcjonują głównie w Ablativie z przyimkiem "ab" (Ablativus auctoris) lub "cum" (Ablativus sociativus). Kiedy występują w złożeniu z "cum", łączą się z nim w następujący sposób:

mecum - ze mną
tecum - z tobą
secum - z nim/nią/nimi
nobiscum - z nami
vobiscum - wami

Czasem spotyka się formy podwojone zaimków osobowych, najczęściej sese (= se), rzadziej meme (= me), tete (= te). Do niektórych form zaimków osobowych mogą zostać przyłączone partykuły wzmacniające, takie jak –met, -te, -pte:

ergomet - mianowicie ja
semet - mianowicie on/ona/oni
vosmet - mianowicie wy
mihipte - mianowicie mi


Zaimek zwrotny "se" - "się" (Pronomen reflexivum)

Specjalnego omówienia wymaga użycie zaimka "się", który w języku polskim jest stosowany czasami w odniesieniu do osoby piewszej i drugiej, natomiast w łacinie wyłącznie do osoby trzeciej; dla pozostałych trzeba użyć właściwego zaimka osobowego. Dla porównania:

De me narro.
Opowiadam o sobie.
De nos narramus.
Opowiadamy o sobie.
De te narras.
Opowiadasz o sobie.
De vobis narratis.
Opowiadacie o sobie.
De se narrat.
Opowiada o sobie.
De se narrant.
Opowiadają o sobie.

Odmiana zaimka zwrotnego:

Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
Nom.--
Gen.sui (jego/jej)sui (ich)
Dat.sibi (jemu/jej)sibi (im)
Acc.se (go/ją)se (ich/je)
Abl.se (nim, niego/nią)se (nimi, nich/nie)

Zauważmy, że zaimek zwrotny nie występuje w mianowniku, ponieważ zawsze odnosi się do podmiotu i nie może sam być podmiotem zdania. Występuje wyłącznie w trzeciej osobie i posiada takie same formy dla liczby pojedynczej i mnogiej.


Zaimki dzierżawcze (Pronomina possessiva)

Są to następujące zaimki:

meus, mea, meum
(mój, moja, moje)
noster, nostra, nostrum
(nasz, nasza, nasze)
tuus, tua, tuum
(twój, twoja, twoje)
vester, vestra, vestrum
(wasz, wasza, wasze)
suus, sua, suum
(swój, swoja, swoje)

Zaimki te odmieniają się podobnie, jak odpowiednie przymiotniki I i II deklinacji. Wołacz od meus brzmi mi.


Zaimki wskazujące (Pronomina demonstrativa)

W łacinie występuje sześć zaimków wskazujących:

  • hic, haec, hoc - ten, ta, to (w l.mn.: ci, te)
  • iste, ista, istud - ów, owa, owo (w l.mn.: owi, owe)
  • ille, illa, illud - tamten, tamta, tamto (w l.mn.: tamci, tamte)
  • is, ea, id - ten, ta, to (w l.mn.: ci, te) - w znaczeniu: on, ona, ono (w l.mn.: oni, one)
  • idem, eadem, idem - ten sam, ta sama, to samo (w l.mn.: ci sami, te same)
  • ipse, ipsa, ipsud - sam, sama, samo (w l.mn.: sami, same)

Odmiana zaimków wskazujących:

hic, haec, hoc - ten, ta, to
Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
mfnmfn
Nom.hic haec hoc hi hae haec
Gen.huius huius huius horum harum horum
Dat.huic huic huic his his his
Acc.hunc hanc hoc hos has haec
Abl.hoc hac hoc his his his


iste, ista, istud - ów, owa, owo
Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
mfnmfn
Nom.iste ista istud isti istae ista
Gen.istius istius istius istorum istarum istorum
Dat.isti isti isti istis istis istis
Acc.istum istam istud istos istas ista
Abl.isto ista isto istis istis istis


ille, illa, illud - tamten, tamta, tamto
Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
mfnmfn
Nom.ille illa illud illi illae illa
Gen.illius illius illius illorum illarum illorum
Dat.illi illi illi illis illis illis
Acc.illum illam illud illos illas illa
Abl.illo illa illo illis illis illis


is, ea, id - ten/on, ta/ona, to/ono
Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
mfnmfn
Nom.is ea id ii (ei) eae ea
Gen.eius eius eius eorum earum eorum
Dat.ei ei eidem iis (eis) iis (eis) iis (eis)
Acc.eum eam ei eos eas ea
Abl.eo ea eo iis (eis) iis (eis) iis (eis)


idem, eadem, idem - ten sam, ta sama, to samo
Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
mfnmfn
Nom.idem eadem idem iidem (ei-) eaedem eadem
Gen.eiusdem eiusdem eiusdem eorundem earundem eorundem
Dat.eidem eidem eidem iisdem (eis-) iisdem (eis-) iisdem (eis-)
Acc.eundem eandem idem eosdem easdem eadem
Abl.eodem eadem eodem iisdem (eis-) iisdem (eis-) iisdem (eis-)


ipse, ipsa, ipsum - sam, sama, samo
Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
mfnmfn
Nom.ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa
Gen.ipsius ipsius ipsius ipsorum ipsarum ipsorum
Dat.ipsi ipsi ipsi ipsis ipsis ipsis
Acc.ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa
Abl.ipso ipsa ipso ipsis ipsis ipsis


Zaimki pytające i względne (Pronomina interrogativa et relativa)

W łacinie występują dwa zaimki pytające i jeden zaimek względny:

  • zaimki pytające:
    • quis? (quae?) quid? - kto? co? - Odpowiedzią na ten zaimek jest zawsze rzeczownik. Zwykle formy żeńskie zastępuje się męskimi.
    • qui? quae? quod? - który? która? które? - Odpowiedzią na ten zaimek jest zawsze przymiotnik. Odmienia się tak samo, jak zaimek względny.

  • zaimek względny:
    • qui, quae, quod - (ten) która, (ta) która, (to) które

Zaimki pytające odnoszą się zarówno do osób, jak i przedmiotów oraz cech.

Odmiana zaimków pytających i względnych:

quis? (quae?) quid? - kto? co?
Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
mfnmfn
Nom.quis quae quid (quod) qui quae quae
Gen.cuius cuius cuius quorum quarum quorum
Dat.cui cui cui quibus quibus quibus
Acc.quem quam quid (quod) quos quas quae
Abl.quo qua quo quibus quibus quibus

qui? quae? quod? - który? która? które?
Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
mfnmfn
Nom.qui quae quod qui quae quae
Gen.cuius cuius cuius quorum quarum quorum
Dat.cui cui cui quibus quibus quibus
Acc.quem quam quod quos quas quae
Abl.quo qua quo quibus quibus quibus


Zaimki nieokreślone (Pronomina indefinita)

Zaimki nieokreślone to zaimki, które nie indentyfikują dokładnie osoby, rzeczy lub cechy, którą zastępują w zdaniu. Tworzy się je na cztery sposoby:

  1. Wstawiając cząstkę ali- przed zaimek pytający:

    aliquis, aliqua, aliquid (ktokolwiek, cokolwiek, ktoś, coś)
    aliqui, aliquae, aliquod (jakiś, jakaś, jakieś)

  2. Dostawiając cząstki –quam, -dam, -que, -vis, libet, -licet, -piam, -cumque po zaimku pytającym.

  3. Powtarzając zaimek pytający:

    quisquis, quidquid (ktokolwiek, każdy kto) quisquis, quaequae, quidquid (każdy, każda, każde)

  4. Wstawiając nieodmienne słowa ne (nie, który nie), si (czy, jeśli), nisi (jeśli nie, z wyjątkiem, chyba że), num (czy, jeśli, na pewno nie, naprawdę, wtedy), cum (kiedy, gdy, od kiedy, pomimo że, tak ... jak ...):

    si quis (jeśli ktokolwiek)
    si qui (jeśli cokolwiek)

Odmienia się tylko część zaimkowa; wstawiona cząstka pozostaje niezmienna. Należy pamiętać o odmienieniu obu części zaimka powstałego przez powtórzenie:

Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
Nom.quisquisquiquikto
Gen.cuiuscuiusquorumquorumkogo
Dat.cuicuiquibus,quibuskomu
Acc.quemquemquosquoskogo
Abl.quoquoquibusquibuskim

Ze względu na rolę w zdaniu, zaimki nieokreślone można podzielić na funkcjonujące (i odmieniające się) jako rzeczowniki oraz jako przymiotniki.

Jako rzeczowniki Jako przymiotniki
aliquis, aliquid
ktokolwiek/ktoś, cokolwiek/coś
aliqui, aliqua, aliquod
który/jakiś, która/jakaś, które/jakieś
quisquam, quidquam
ktokolwiek, cokolwiek
ullus, ulla, ullum
którykolwiek, którakolwiek, którekolwiek
quidam, quaedam, quiddam
ktoś/kto, coś
quidam, quaedam, quoddam
pewien, pewna, pewne
quisque, quidque
każdy/ktokolwiek, wszystko (każda rzecz)/cokolwiek
quisque, quaeque, quodque
każdy, każda, każde
unusquisque, unumquidque
każdy, wszystko (każda rzecz)
unusquisque, unaquaeque, unumquodque
każdy, każda, każde
quivis, quaevis, quidvis
ktokolwiek (m,f,n)
quivis, quaevis, quodvis
jakikolwiek, jakakolwiek, jakiekolwiek
quilibet, quaelibet, quidlibet
cokolwiek (m,f,n)
quilibet, quaelibet, quodlibet
którykolwiek, którakolwiek, którekolwiek
quispiam, quidpiam
ktokolwiek/ktoś, cokolwiek/coś
quispiam, quaepiam, quodpiam
któryś/jakiś, któraś/jakaś, któreś/jakieś
quicumque, quaecumque, quodcumque
ktokolwiek/cokolwiek (m,f,n)
quicumque, quaecumque, quodcumque
którykolwiek, którakolwiek, którekolwiek
quisquis, quidquid
ktokolwiek, cokolwiek
quisquis, quaequae, quidquid
każdy, każda, każde
quis, quid
ktokolwiek/ktoś, cokolwiek/coś
qui, qua, quod
który/jakiś, która/jakaś, które/jakieś

W odmianie zaimka quidam występuje zamiana "m" (przed cząstką "dam") na "n" w Acc. Sg. i Gen. Pl.: quendam, quandam, quorundam, quarundam.


Zaimki przymiotne

W łacinie występuje dziesięć zaimków przymiotnych:

alius, alia, aliud- inny, inna, inne
alter, altera, alterum- (ten) drugi, (ta) druga, (to) drugie
neuter, neutra, neutrum- żaden, żadna, żadne
nullus, nulla, nullum- żadnen, żadna, żadne
solus, sola, solum- jedyny, jedyna, jedyne
totus, tota, totum - cały, cała, całe
ullus, ulla, ullum- jakikolwiek, jakakolwiek, jakiekolwiek
unus, una, unum- jeden, jedna, jedno
uter? utra? utrum?- który (z dwóch)? która (z dwóch)? które (z dwóch)?
uterque, utraque, utrumque którykolwiek (z dwóch), którakolwiek (z dwóch), którekolwiek(z dwóch)


Zaimki przymiotne odmieniają się podobnie, jak przymiotniki pierwszej i drugiej deklinacji, ale Gen. sg. i Dat. sg. mają końcówki -ius i -i, charakterystyczne dla odmiany zaimków. Przykładowa odmiana zaimka totus, tota, totum - cały, cała, całe:
Przyp.L. pojedynczaL. mnoga
mfnmfn
Nom.totus tota totum toti totae tota
Gen.totius totius totius totorum totarum totorum
Dat.toti toti toti totis totis totis
Acc.totum totam totum totus totas tota
Abl.toto tota toto totis totis totis

Acc. sg. od zaimka alius brzmi aliud.


Zaimki skorelowane (Pronomina correlativa)

PytająceWskazująceWzględne/nieokreślone
qualis, -e
jakiego rodzaju?
talis, -e
takiego rodzaju
qualiscumque
dowolnego rodzaju
quantus, 3
jak duży/a/e?
tantus, 3
tak duży/a/e
quantuscumque
dowolnie duży/a/e, liczny/a/e
quotus, 3
który/a/e z kolei?
totus, 3
ten/ta/to z kolei
quotuscumque
którykolwiek z kolei
quot
ile?
tot (idem)
tyle
quotcumque
dowolnie dużo