• O języku
  • Historia
  • Alfabet
  • Pismo
• Wymowa
  • Pisownia a wymowa
  • Iloczas
  • Sylaba
  • Akcent
  • Metryka
• Części mowy
  • Wstęp
  • Rzeczownik
  • Czasownik
  • Bezokolicznik
  • Gerundium
  • Gerundivum
  • Imiesłów
  • Supinum
  • Przymiotnik
  • Zaimek
  • Przysłówek
  • Przyimek
  • Spójnik
  • Liczebnik
• Gramatyka
  • Czas. bezosobowe
  • Deklinacja
  • Funkcje przypadków
  • Kon. omowna bierna
  • Konstrukcja ACI
  • Konstrukcja NCI
  • Składnia miast
  • Strona bierna
  • Szyk zdaniowy
  • Tryby i koniugacje
  • Zdania podrzędne
• Nauka
  • Matura
  • Olimpiada
  • Fabulae Faciles
  • Rozmówki łac-pol
  • Kto to powiedział?
  • Która to koniugacja?
  • Co to za rzeczownik?
• Świat Rzymian
  • Sławni Rzymianie
  • Dni tygodnia
  • Imiona
  • Kaledarz
  • Wierzenia
• Łacina dziś
  • Gaudeamus Igitur
  • Gaude Mater Polonia
  • Księgarnia
  • Modlitwy
  • Kolędy

Zdanie złożone podrzędnie to zdanie, w którym jedno ze zdań składowych (zdanie podrzędne) określa drugie (zdanie nadrzędne, główne). W łacinie, podobnie jak w języku polskim, można wyróżnić kilka typów zdań podrzędnych, w zależności od części zdania, którą zastępują (nie są one ściśle rozłączne): zdanie podmiotowe, orzecznikowe, przydawkowe, okolicznikowe (celu, czasu, sposobu itp.). Przykład:

Dzieci pobiegły przywitać ojca. - (po co?) zdanie okolicznikowe celu
Książki, o które prosiła, są w domu. - (jakie?) zdanie przydawkowe

Poniżej zostaną omówione następujące zagadnienia:

• Następstwo czasów (Consecutio temporum)
• Zdanie przydawkowe (względne)
• Zdanie dopełnieniowe
• Zdanie okolicznikowe celu
• Zdanie okolicznikowe czasu (czasowe)
• Zdanie okolicznikowe skutku (skutkowe)
• Zdanie okolicznikowe przyczyny (przyczynowe)
• Zdanie okolicznikowe warunku (warunkowe)
• Zdanie okolicznikowe przyzwolenia (przyzwalające)
• Zdanie pytające zależne

Następstwo czasów (Consecutio temporum) [Do góry]

W zdaniach złożonych i mowie zależnej ważne jest zrozumienie następstwa czasów. Czasy można podzielić na dwie grupy: czasy główne i czasy historyczne.

W zdaniu złożonym, które stosuje się do zasady następstwa czasów, grupa czasów musi się zgadzać, tzn. albo oba czasowniki (w zdaniu nadrzędnym i podrzędnym) są w czasie głównym, albo oba są w czasie historycznym. Możliwe są następujące kombinacje:

1. Następstwo czasów głównych
   
   
   1. teraźniejszy - teraźniejszy: zdanie podrzędne opisuje czynność równoczesną lub uprzednią:
      
      

      Rogant cur nobiscum possis non ire. Pytają, czemu nie możesz pójść z nami.

      Nunc scio quid sit amor. (Virgilius) Teraz wiem, czym jest miłość.

      Videamus uter plus scribere possit. (Horatius) Zobaczmy, który potrafi napisać więcej.

      
      
   2. przyszły - teraźniejszy: zdanie podrzędne opisuje czynność późniejszą:
      
      Incipiam exponere unde natura omnes res creet. (Lucretius)
      Zacznę tłumaczyć skąd natura tworzy wszystkie rzeczy.
      
      
   3. teraźniejszy - przeszły dokonany: zdanie podrzędne opisuje czynność późniejszą:
      
      Ceteri expellantur ne viderint ipsum.
      Inni są odsuwani, aby nie widzieli tego samego.
      
      
   4. przyszły - przeszły dokonany: zdanie podrzędne opisuje czynność późniejszą:
      
      Videbit quanta vis verborum eorum fuerit.
      Zobaczy, jak wielką moc miały ich słowa.
      
      
2. Następstwo czasów historycznych
   
   
   1. przeszły niedokonany - przeszły niedokonany:
      
      Multi dubitabant quid optimum esset. (Cicero)
      Wielu wątpiło, co było najlepsze.
      
      
   2. przeszły niedokonany - zaprzeszły:
      
      Rogabat denique cur umquam fugissent. (Horatius)
      Zapytał wreszcie, czemu w ogóle (byli) uciekli.
      
      
   3. przeszły dokonany - przeszły niedokonany: zdanie podrzędne opisuje czynność równoczesną:
      
      Nescivimus cur acriter diceret.
      Nie wiedzieliśmy, czemu przemówił ostro.
      
      
   4. przeszły dokonany - zaprzeszły: zdanie podrzędne opisuje czynność uprzednią:
      
      Rogavit ubi discipulus hoc didicisset.
      Zapytał, gdzie studenci się tego (byli) nauczyli.
      

Zasada następstwa czasów działa w większości zdań złożonych: zdaniach dopełnieniowych, okolicznikowych czasu i celu, a także zdania pytające zależne.

Zdanie przydawkowe (względne) [Do góry]

Zdanie przydawkowe nazywa się inaczej zdaniem względnym. Rozpoczyna się zaimkiem względnym lub przysłówkiem względnym:

Zdanie dopełnieniowe [Do góry]

Zdanie dopełnieniowe jest zbudowane podobnie, jak zdanie okolicznikowe celu, ale spełnia w zdaniu rolę dopełnienia. Zdanie dopełnieniowe odpowiada na wszystkie pytania przypadków z wyjątkiem mianownika. Spójnik wprowadzający zdanie dopełnieniowe zależy od czasownika w zdaniu głównym. Najczęściej zdanie dopełnieniowe zaczyna się od spójnika ut (ut obiectivum) - aby, ale może zaczynać się także od:

• ut - aby, ne - aby nie, neve - i nie (jak w zdaniu celu) po czasownikach oznaczających prośbę, żądanie, staranie się, rozkaz (verba curandi et postulandi), radę, zachętę, przyzwolenie (verba hortandi er concedendi), sprawienie, osiągnięcie (verba efficiendi et assequendi):
  
  Rogas me ut te visitem. - Prosisz mnie (o co?) abym cię odwiedził.
  Dux imperat ut taceant. - Dowódca rozkazuje (co?), aby byli cicho.
  Dux imperat ne dicant. - Dowódca rozkazuje (co?), aby nie odzywali się.
  
  
• quominus (quin w przeczeniu) lub ne po czasownikach oznaczających przeszkodę (verba impediendi):
  
  Nequeo, quin fleam. - Nie mogę (aby) nie płakać.
  
  
• ne (przy obawie, że coś się stanie) lub ut (przy obawie, że coś się nie stanie) po czasownikach oznaczających obawę (verba timendi)

Zdanie okolicznikowe celu (celowe) [Do góry]

Zdanie okolicznikowe celu (zdanie celu) objaśnia cel czynności wyrażonej w zdaniu nadrzędnym i odpowiada na pytanie po co, w jakim celu?. W klasycznej łacinie zaczyna się od spójników ut (ut finale - ut celowe) - aby w zdaniu twierdzącym oraz ne - aby nie w zdaniu przeczącym (patrz: tabelka po zdaniu skutkowym). Zamiast ut może wystąpić zaimek względny qui, quae, quod, który dostosowuje się do podmiotu (ściśle rzecz biorąc, jest to zdanie względno-celowe, a od zdania względnego odróżnia je tylko tryb przypuszczający). Jeżeli zdanie celu zawiera przymiotnik lub przysłówek w stopniu wyższym, zamiast ut używa się quo (Abl. od qui) - aby tym... lub quominus - aby tym mniej... .

W zdaniu celu występuje jedynie czas teraźniejszy lub przeszły niedokonany trybu warunkowego, w zależności od czasu orzeczenia w zdaniu głównym - zgodnie z zasadą następstwa czasów. Jeśli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie występuje w czasie praesens, futurum I lub futurum II (czasy główne), wówczas orzeczenie zdania celu występuje w czasie coniunctivus praesentis. Jeśli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie występuje w czasie imperfectum, perfectum lub plusquamperfectum (czasy historyczne), wówczas orzeczenie zdania celu znajduje się w czasie coniunctivus imperfecti. Przykłady:

Venimus ut te salutemus. - Przychodzimy (aby) cię pozdrowić. (c. praesentis)
Veniebamus ut te salutaremus. - Przychodziliśmy (aby) cię pozdrowić. (c. imperfecti)
Haec fecit ut urbem servaret. - Dokonał tych rzeczy, aby uratować miasto.

Fugiunt ne vulnerentur. - Uciekają, aby nie zostać rannymi. (przeczenie)
Fugimus ne capiamur. - Uciekamy, aby nie być schwytanymi. (przeczenie)

* - Zaimki i partykuły nieokreślone w połączeniu z ne tracą przedrostek: ne+aliquis=ne quis (żeby ktoś nie), ne+aliquid=ne quid (żeby coś nie), ne+aliquando=ne quando (żeby kiedyś nie). Zaimki i partykuły przeczące stawia się po ne i przekształca w zaimki i partykuły nieokreślone celem uniknięcia podwójnego przeczenia: ne quisquam (aby nikt), ne quicquam (aby nic), ne umquam (aby nigdy).

Jeżeli po pierwszym zaprzeczonym zdaniu celu występuje kolejne, związane z tym samym orzeczeniem, rozpoczyna się ono od spójnika neve (=neu) - i nie. Jeśli w zdaniu celu zaprzeczony jest tylko jeden wyraz, jako spójnika używa się ut non, ut minus itp. Należy zwrócić uwagę, że w łacinie cel nigdy nie jest wyrażany bezokolicznikiem - zawsze formą osobową czasownika. W średniowiecznej łacinie zdanie podrzędne celu może przybierać formę quod z trybem warunkowym lub oznajmującym.

Zdanie okolicznikowe czasu (czasowe) [Do góry]

Zdanie okolicznikowe czasu nazywa się inaczej zdaniem czasowym (temporalnym). Rozpoczyna się spójnikiem cum (cum historicum) - kiedy, skoro. Jeśli zdanie okolicznikowe czasu wyraża również przyczynę relacjonowanego zdarzenia, wymaga użycia trybu przypuszczającego (niedokonanego dla czynności równoczesnej, zaprzeszłego dla czynności uprzedniej), w pozostałych przypadkach orzeczenie występuje w trybie oznajmującym:

Zdanie okolicznikowe skutku (skutkowe) [Do góry]

Podobnie, jak zdanie celu, zdanie skutkowe w klasycznej łacinie wprowadzane jest przez ut (ut consecutivum) - że. Często w zdaniu nadrzędnym pojawia się słowo sygnalizujące, że następne zdanie będzie zdaniem skutkowym, np. tam, sic, ita - tak ..., tantus, -a, -um - tak wielki/a/e, talis - taki, adeo - do tego stopnia, tantopere - tak bardzo, tot - tyle. Orzeczenie występuje w trybie warunkowym w czasie teraźniejszym, przeszłym niedokonanym lub dokonanym, w zależności od tego, czy skutek trwa, czy też miał miejsce w przeszłości. Nie stosuje się tutaj zasada następstwa czasów. Zdania przeczące rozpoczynają się od ut, po którym występuje non - nie lub inne przeczenia (patrz: tabelka poniżej). Przykłady:

Po wyrażeniach nieosobowych est, fit, accidit - zdarza się, restat, sequitur, efficiur - wynika, mos est, consuetudo est - jest w zwyczaju pojawiają się zdania podmiotowe o charakterze zdań skutkowych:

Saepe fit, ut homines errent. - Często zdarza się, że ludzie błądzą.
Saepe factum est, ut homines errarent. - Często zdarzało się, że ludzie błądzili.

W średniowiecznej łacinie ut i tryb warunkowy (podobnie, jak w zdaniu celu) zastąpiło słowo quod z trybem warunkowym lub oznajmującym. Poniższa tabelka przedstawia zestawienie spójników używanych w zdaniu podrzędnym okolicznikowym celu oraz skutkowym.

Zdanie okolicznikowe przyczyny (przyczynowe) [Do góry]

Zdanie okolicznikowe przyczyny (zdanie przyczynowe) odpowiada na pytanie dlaczego? z jakiej przyczyny? Zdanie przyczynowe rozpoczyna się od spójników cum - ponieważ, praesertim cum - zwłaszcza że, quod - ponieważ, propterea quod - gdyż, quia - dlatego że, quoniam - skoro, kiedy. Po spójnikach cum i praesertim cum orzeczenie znajduje się w trybie przypuszczającym z zastosowaniem zasady następstwa czasów. Pozostałe spójniki nie wymagają tego trybu (chyba, że zdanie zawiera cytat) i wówczas orzeczenie znajduje się w trybie oznajmującym. Przykłady:

Zdanie okolicznikowe warunku (warunkowe) [Do góry]

Zdanie warunkowe rozpoczyna się spójnikiem si - jeśli, gdy, gdyby, nisi, ni, si minus - jeśli nie, gdy nie, gdyby nie, sin - jeśli zaś. Zdanie nadrzędne oraz zdanie podrzędne warunkowe tworzą razem tzw. okres warunkowy. W zależności od stosunku zawartego w zdaniu warunku do rzeczywistości wyróżnia się trzy okresy warunkowe:

• okres warunkowy rzeczywisty (modus realis) - gdy warunek jest zgodny z rzeczywistością; orzeczenie w obu zdaniach występuje w trybie oznajmującym lub (w zdaniu głównym) rozkazującym, niezależnie od czasu:
  

  Si hoc dicis, erras. (Ind. Praes. + Ind. Praes.) Jeśli to mówisz, mylisz się.

  Si vis amari, ama. (Ind. Praes. + Imper. Praes.) Jeśli chcesz być kochany, kochaj.

  
  
• okres warunkowy możliwy (modus potentialis) - gdy warunek jest możliwy do spełnienia; orzeczenie w obu zdaniach występuje w trybie przypuszczającym, w czasie teraźniejszym dla wyrażenia teraźniejszości i przyszłości, a w przeszłym dokonanym dla przeszłości:
  

  Si hoc dicas, erres. (C. Praes. + C. Praes.) Jeślibyś to mówił, myliłbyś się.

  Si hodie ad me venias, contentus sim (C. Praes. + C. Praes) Jeślibyś przyszedł dziś do mnie, byłbym zadowolony.

  
  
• okres warunkowy nierzeczywisty (modus irrealis) - gdy warunek jest niemożliwy do spełnienia; orzeczenie w obu zdaniach występuje w trybie przypuszczającym, w czasie przeszłym niedokonanym dla wyrażenia teraźniejszości i przyszłości, a w zaprzeszłym dla przeszłości:
  

  Si heri ad me venisses, contentus fuissem. (C. Plusperf. + C. Plusperf.) Gdybyś wczoraj przyszedł do mnie, byłbym (wczoraj) zadowolony.

  Si heri me curavisses, hodie non aegrotarem. (C. Plusperf. + C. Imperf.) Gdybyś wczoraj zatroszczył się o mnie, dziś nie chorowałbym.

  Si me citius invenisses, liber nunc essem. (C. Plusperf. + C. Imperf.) Gdybyś (wtedy) odnalazł mnie szybciej, byłbym (teraz) już wolny.

Zdanie okolicznikowe przyzwolenia (przyzwalające) [Do góry]

Zdanie przyzwalające rozpoczyna się różnymi spójnikami o znaczeniu chociaż, choć, aczkolwiek, jakkolwiek, jeśli nawet, chociażby, jeśliby nawet. Poszczególne spójniki łączą się z trybami orzeczenia w następujący sposób:

• quamquam - tryb oznajmujący:
  
  

  Quamquam Regulus vitam suam servare potuit, tamen Carthaginem rediit. Chociaż Regulus mógł ocalić swoje życie, powrócił jednak do Kartaginy.

  Nonnulli, quamquam divitias habent, tamen felices non sunt. Niektórzy, choć mają bogactwa, nie są szczęśliwi.

  
  
• cum, quamvis - tryb przypuszczający (następstwo czasów):
  
  

  Cum fatigatus sum, tamen felix ero, si me visitaveris. Choć jestem zmęczony, będę jednak szczęśliwy, jeśli mnie odwiedzisz.

  
  
• licet, ut (zaprzeczenie ne) - tryb przypuszczający (czas teraźniejszy lub przeszły dokonany):
  
  

  Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas. Choć brakuje sił, należy pochwalić chęć.

  Ne sit summum malum dolor, malum certe est. Choć ból nie jest największym złem, z pewnością jest złem.

  
  
• etsi, etiamsi, tametsi - składnia zdań warunkowych:
  
  

  Etiamsi cupimus, risum tenere non possumus. Chociaż chcemy, nie możemy powstrzymać śmiechu.

  Etiamsi cupiamus, risum tenere non possimus. Choćbyśmy chcieli, nie moglibyśmy powstrzymać śmiechu.

Zdania pytające zależne (Interrogationes oblique) [Do góry]

Zdania pytające rozpoczynają się od zaimka lub partykuły pytającej lub przysłownej. Zdania pytające dzielą się na dwie grupy: zdania pytające niezależne (Interrogationes rectae) oraz zdania pytające zależne (Interrogationes oblique). Zdania pytające niezależne są zdaniami samodzielnymi, np. Ubi habitas? - Gdzie mieszkasz? Cur taces? - Czemu milczysz? W tej części zajmiemy się zdaniami pytającymi zależnymi, ponieważ to one są zdaniami podrzędnymi. Orzeczenie zdania pytającego zależnego znajduje się w trybie przypuszczającym, a jego czas określa zasada następstwa czasów. Zdania pytające można podzielić na trzy grupy:

• pytania wyrazowe - odpowiedzią jest uzupełnienie informacji; rozpoczynają się od zaimków pytających: quis - kto, quid - co, uter - który, qualis - który, ubi - gdzie, unde - skąd, quo - dokąd, cur - dlaczego, quare - dlaczego
  
  
• pytania treściowe - odpowiedzią jest tak lub nie; rozpoczynają się od partykuł: -ne - czy, num - czyż, nonne - czyż nie
  
  
• pytania rozłączne - odpowiedzią jest wybór jednej z możliwości (czy ... czy ...); mają jedną z postaci utrum ... an ... an ..., ne ... an ... an ..., an ... an ...

Przykłady:

Quid nunc agis? - Co teraz robisz?
Dic, quid nunc agas. - Powiedz, co teraz robisz.
Cur heri non venisti? - Dlaczego wczoraj nie przyszedłeś?
Nescio, cur heri non veneris. - Nie wiem, dlaczego wczoraj nie przyszedłeś.
Quando ad me venies? - Kiedy do mnie przyjdziesz?
Dic, quando ad me venturus sis. - Powiedz, kiedy do mnie przyjdziesz.

Nescio quid ille faciat. - Nie wiem, co on robi. (c. praesentis)
Exponam quid viderint mulieres. - Wyjaśnię, co kobiety zobaczyły. (c. perfecti)
Omnes dixerunt quid optarent. - Wszyscy powiedzieli, co chcą. (c. imperfecti)
Marcus rogavit quis pecuniam perdidisset. - Marcus zapytał, kto zgubił pieniądze. (c. plusquamperfecti)