Metryka to nauka o budowie rytmicznej wersów. Znajomość podstaw metryki klasycznej pozwala zrozumieć i docenić piękno poezji antycznej, opartej głównie nie na rymach, lecz na wzorcu rytmicznym (metrum). Rzymska poezja powstała w III w. p.n.e. pod silnym wpływem greckim, stąd wiele terminów wywodzi się z greki; część z nich została zlatynizowana, inne pozostały zapożyczeniami.
Stopa i wers | Daktyl, heksametr i wymienność stóp | Elizja (wyrzutnia)
Cezura i diereza | Dystych (dwuwiersz) elegijny | Jedenastozgłoskowiec
Trymetr jambiczny | Praktyka
Stopa i wers
Podstawową jednostką rytmiczną wiersza jest stopa. Pierwotnie oznaczała czas trwania kroku w tańcu lub marszu i dzieliła się na dwie części równej długości: arsę (gr. arsis) - podniesienie stopy, oraz tezę (gr. thesis) - opuszczenie stopy.
Tańcowi często towarzyszył śpiew, który wymagał regularnych przerw na wzięcie oddechu. W rezultacie, na długo przed utrwaleniem w piśmie, ukształtował się podział poematu na wersy. Na końcu wersu często brak ostatniej części stopy - to właśnie miejsce na oddech. Dłuższe wersy mają także w tym celu krótką przerwę w środku, zwaną cezurą, którą omówimy dalej. Późniejszą poezję (np. Wergiliusza) recytowano również bez akompaniamentu.
Poemat, a więc każdy wers, jest zatem zbudowany ze stóp metrycznych. Nowy wers (versus, od vertere - odwracać) oznacza powrót do powtarzającej się sekwencji stóp. Stopa metryczna składa się z kilku sylab. W zależności od liczby i kolejności sylab krótkich i długich (ich iloczasu) stopy mają różne nazwy. Dla przypomnienia, sylaby krótkie, trwające jedną morę, oznacza się łukiem (
), zaś sylaby długie, trwające dwie mory, kreską (
). Przykłady stóp metrycznych:
| jamb | |
Stopy można zatem klasyfikować dwojako: ze względu na liczbę sylab lub ze względu na liczbę mor. Pierwsze trzy stopy obok są dwusylabiczne. Pierwsze dwie są trzymorowe, a ostatnie dwie - czteromorowe. Dwie krótkie sylaby lub jedną długą nazywa się czasem półstopą. |
| trochej | | |
| spondej | | |
| daktyl | |
Daktyl, heksametr i wymienność stóp
Dla poezji rzymskiej najistotniejszy jest daktyl (gr. daktylos - palec), stanowiący podstawę heksametru, metrum będącego od czasów Homera wyznacznikiem poezji epicznej. Heksametr składa się z sześciu (gr. hex) jednostek (gr. metron) - stóp, z których ostatnia jest niekompletna (brakuje w niej sylab). Ostatnia sylaba może być długa lub krótka, ale jej iloczas nie ma znaczenia dla rytmu, dlatego nazywa się ją sylabą obojętną (syllaba anceps) i oznacza × lub
.
| Numer stopy: | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| | | | | | × | |
| tra-lala | tra-lala | tra-lala | tra-lala | tra-lala | tra-ta | |
| stopa | arsa | teza | anceps |
Ścisłe zachowanie rytmu nastręczało trudności - nie każde słowo ma odpowiednią liczbę krótkich sylab. W praktyce miara wiersza jest więc elastyczna: ze względu na jednakową wartość iloczasową można zastąpić jedną stopę długą dwoma krótkimi i na odwrót. Dzięki prawu wymienności stóp poeta ma do dyspozycji dwie techniki:
- ściągnięcie: pary krótkich sylab w długą, np. daktyla ( ) w spondej ( )
- rozwiązanie: długiej sylaby w dwie krótkie, np. jamba ( ) w trybrach ()
W heksametrze każdy daktyl może zatem zostać zamieniony na spondej - wers może mieć różną liczbę sylab, ale zawsze 24 mory. Im więcej spondei (mniej sylab) tym bardziej powolne, dostojne brzmienie. W heksametrze augustowskim unikano spondeja w piątej stopie. Pamiętając o wydłużeniu pozycyjnym sylaby i prawie wymienności stóp, możemy teraz opisać pierwszy wers Eneidy Wergiliusza:
| Numer stopy: | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| | | | | | × | |
| Arma vi | rumque ca | nō, Trōi | ae quī | prīmus ab | ōrīs |
Arsy stopy 1 i 2 są długie z pozycji (pozycję podkreślono); pozostałe sylaby są długie lub krótkie z natury. Podział między stopami niekoniecznie pokrywa się z granicami słów, ale zawsze z granicami sylab.
Elizja (wyrzutnia)
Innym środkiem ułatwiającym poecie pracę z miarą wiersza jest elizja (wyrzutnia) (elisio), polegająca na opuszczeniu części słowa. Elizja może zajść jeśli pewne słowo kończy się na samogłoskę, dwugłoskę, lub literę "m", a kolejne słowo zaczyna się na samogłoskę, dwugłoskę, lub literę "h". Wówczas sąsiednie sylaby łączą się w jedną, lub są zastępowane drugą z nich. Gdy drugim słowem jest est, do pierwszej dołącza się -st, np. nauta est czyt. nauta-st, nautam est czyt. nautam-st. Stąd w trzecim wersie Eneidy mamy:
| Numer stopy: | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| | | | | | × | |
| lītora, | mult(um) il | l(e) et ter | rīs iac | tātus et | altō |
Cezura i diereza
Jak wspomniano, w każdym wersie powinna znaleźć się okazja do wzięcia oddechu. Ta krótka pauza, zwana cezurą (caesura) często pokrywa się ze zmianą znaczenia (rozdziela dwie myśli lub wypowiedzi). Cezura występuje wewnątrz stopy, w jednym z dwóch miejsc:
- cezura silna ( || lub || ) - pomiędzy arsą i tezą
- cezura słaba ( || ) - pomiędzy krótkimi sylabami tezy
| Numer stopy: | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | |||||
| |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
× |
|
| Arma | vi | rumque | ca | nō, | Trōi | ae | quī | prīmus | ab | ōrīs | |
Ciemniejszym kolorem wyróżniono cezurę główną, która wypada w trzeciej stopie i oddziela zdanie nadrzędne arma virumque cano od początku zdania podrzędnego qui primus ab oris.
W podziale metrycznym granice stóp rzadko pokrywają się z granicami wyrazów. Kiedy koniec stopy zbiega się z końcem słowa, taki przestanek nazywa się dierezą (diaeresis, z gr. podział). Diereza różni się od cezury tym, że: 1) nie występuje wewnątrz stopy, 2) niekoniecznie podkreśla przerwę znaczeniową.
| Numer stopy: | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | |
| |
|
|
|
|
|
× |
|
| Arma vi | rumque ca | nō, | Trōi | ae quī | prīmus ab | ōrīs | |
Diereza dzieli wers na dwie samodzielne jednostki metryczne: primus ab oris kończy wers bardzo charakterystycznym rytmem "tra-lala-la-la" ("panna-dziewanna"). Dierezę występującą po czwartej stopie heksametru daktylicznego (jak wyżej) nazywa się dierezą bukoliczną, ponieważ stosowano ją chętnie w greckiej poezji bukolicznej.
Dystych (dwuwiersz) elegijny
Inną popularną miarą wierszową jest dystych elegijny (distichon elegiacum), stosowany pierwotnie w elegiach, a z czasem także w innych rodzajach poezji, zwłaszcza miłosnej (np. dzieła Owidiusza z wyjątkiem Przemian). W porównaniu do heksametru dystych ma lżejsze, mniej uroczyste brzmienie i pozwala na większą elastyczność kompozycyjną. Dystych jest zbudowany z dwóch wierszy: heksametru daktylicznego i pentametru daktylicznego.
| |
|
|
|
|
|
× |
| Nulli | se di | cit | muli | er mea | nubere | malle |
| |
|
|
|
|
|
|
| Quam mihi, | non si | se | Iuppiter | ipse pe | tat. |
Wbrew nazwie, pentametr daktyliczny nie składa się z pięciu daktyli, lecz z dwóch części rozdzielonych cezurą, każda po dwie i pół stopy, jednak jego długość (20 mor) odpowiada długości pięciu daktyli. Pierwsza półstopa musi zbiegać się z końcem słowa, a po cezurze daktyle nie mogą zostać podmienione na spondeje. Dystych tworzy zwykle samodzielną jednostkę logiczną, najczęściej obejmując jedno zdanie. Pentametr daktyliczny występuje wyłącznie jako część dystychu, nigdy samodzielnie.
Jedenastozgłoskowiec
Metrum ulubionym przez Katullusa był jedenastozgłoskowiec (versus hendecasyllabus), zbudowany z jedenastu sylab. Dwie podstawowe wersje jedenastozgłoskowca to jedenastozgłoskowiec falecejski oraz saficki (od nazwisk aleksandryjskiego poety Falajkosa i greckiej poetki Safony).
Jedenastozgłoskowiec falecejski występuje w trzech odmianach, w zależności od metrum nagłosu (dwóch pierwszych sylab):
- | | | | × (spondej, daktyl, trochej, trochej, trochej)
- | | | | × (trochej, daktyl, trochej, trochej, trochej)
- | | | | × (jamb, daktyl, trochej, trochej, trochej)
Jedenastozgłoskowiec saficki występuje w jednej z dwóch odmian:
- | | | | (trochej, trochej, daktyl, trochej, spondej)
- | | | | (trochej, spondej, daktyl, trochej, spondej)
| |
|
|
|
|
× |
| Inte | ger vi | tae | scele | risque | purus |
| |
|
|
|
|
× |
| non e | get Mau | ris | iacu | lis ne | que arc(u) |
| |
|
|
|
|
× |
| nec ven | ena | tis | gravi | da sa | gittis, |
| |
|
× |
| Fusce, | phare | tra |
Trymetr jambiczny
Trymetr jambiczny (versus trimeter iambicus), zgodnie z nazwą, składa się z trzech jednostek (metrum), po dwa jamby każda. Cezura wypada w środku trzeciego jambu. Ponieważ ta forma, zwana "czystą", jest w praktyce trudna do uzyskania, dopuszcza się wydłużenie tezy w stopach nieparzystych (forma "zwykła"). Odmianą zwykłego trymetru jambicznego jest cholijamb (trymetr jambiczny kulawy), w którym jamb w ostatniej stopie jest zastąpiony przez trochej lub spondej, co daje wrażenie zakłócenia rytmu.
- | | || | | | × (trymetr jambiczny czysty)
- | | || | | | × (trymetr jambiczny zwykły)
- | | || | | | × (trymetr jambiczny kulawy)
Praktyka
Przesadne przykładanie uwagi do czytania według metrum może brzmieć sztucznie. W praktyce metrum pozwala na pewną swobodę interpretacyjną, na przykład pauzowanie lub zmianę tempa dla zwiększenia efektu dramatycznego. Często zbyt ścisłe przestrzeganie metrum mogłoby się skończyć utraceniem naturalnego akcentu słowa. Na początek lepiej jednak próbować trzymać się metrum i czytać mechanicznie, aby wyrobić sobie wyczucie rytmu.