• O języku
  • Historia
  • Alfabet
  • Pismo
• Wymowa
  • Pisownia a wymowa
  • Iloczas
  • Sylaba
  • Akcent
  • Metryka
• Części mowy
  • Wstęp
  • Rzeczownik
  • Czasownik
  • Bezokolicznik
  • Gerundium
  • Gerundivum
  • Imiesłów
  • Supinum
  • Przymiotnik
  • Zaimek
  • Przysłówek
  • Przyimek
  • Spójnik
  • Liczebnik
• Gramatyka
  • Czas. bezosobowe
  • Deklinacja
  • Funkcje przypadków
  • Kon. omowna bierna
  • Konstrukcja ACI
  • Konstrukcja NCI
  • Składnia miast
  • Strona bierna
  • Szyk zdaniowy
  • Tryby i koniugacje
  • Zdania podrzędne
• Nauka
  • Matura
  • Olimpiada
  • Fabulae Faciles
  • Rozmówki łac-pol
  • Kto to powiedział?
  • Która to koniugacja?
  • Co to za rzeczownik?
• Świat Rzymian
  • Sławni Rzymianie
  • Dni tygodnia
  • Imiona
  • Kaledarz
  • Wierzenia
• Łacina dziś
  • Gaudeamus Igitur
  • Gaude Mater Polonia
  • Księgarnia
  • Modlitwy
  • Kolędy

Deklinacja (Declinatio) to odmiana przez przypadki i liczby (z uwzględnieniem rodzaju). Deklinacji podlegają rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i imiesłowy. W łacinie wyróżnia się pięć deklinacji, przy czym trzecia deklinacja posiada trzy typy. O tym, do której deklinacji należy słowo, decyduje końcówka jego dopełniacza l.poj. (Gen. sg.), którą słowniki podają zaraz po głównej formie.

dekl I | dekl II | dekl III | dekl IV | dekl V

I deklinacja - declinatio prima

Do pierwszej deklinacji należą słowa zakończone w mianowniku na -a, zaś w dopełniaczu na -ae. Ich temat (znajdowany w Gen. pl. pod odcięciu końcówki -rum) kończy się na -a, dlatego pierwszą deklinację nazywa się także "deklinacją -a". Zwykle są to:

• rzeczowniki rodzaju żeńskiego, przede wszystkim oznaczające pojęcia abstrakcyjne:
  anima, -ae f - dusza
  clementia, -ae f - łagodność
  concordia, -ae f - zgoda
  industria, -ae f - pracowitość
  iustitia, -ae f - sprawiedliwość
  lingua, -ae f - język
• niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego lub męsko-żeńskiego, w tym nazwy narodowości:
  nauta, -ae m - żeglarz
  agricola, -ae m - rolnik
  incola, -ae mf - sąsiad/sąsiadka
  poeta, -ae m - poeta
  Belga, -ae m - Belg
  Persa, -ae m - Pers

Anomalie pierwszej deklinacji:

• dea, -ae f - bogini, filia, -ae f - córka, liberta, -ae f - wyzwolona kobieta: w Dat. i Abl. pl. występuje czasem starsza forma deabus, filiabus, libertabus dla odróżnienia od form wyrazów należących do drugiej deklinacji: deus, dei m - bóg, filius, fili m - syn, libertus, -ti m - wyzwoleniec:
  deis deabusque - do bogów i bogiń
  filiis et filiabus - do synów i córek
• familia, -ae f - rodzina: ten rzeczownik zachował swoją starszą formę Gen. sing. w wyrażeniach:
  pater familias - ojciec rodziny
  mater familias - matka rodziny
• w rzeczownikach złożonych z przyrostkiem -cola i -gena Gen. pl. może się również kończyć na -um:
  Gen. pl.: genus agricolum (= agricolarum) - rodzina rolników

II deklinacja - declinatio secunda

Do drugiej deklinacji należą słowa, których temat (znajdowany w Gen. pl. pod odcięciu końcówki -rum) kończy się na -o. Z tego powodu drugą deklinację nazywa się także "deklinacją -o". Gen. sg. wyrazów należących do tej deklinacji kończy się na -i. Mogą to być rzeczowniki wszystkich rodzajów, przy czym:

• rzeczowniki rodzaju męskiego kończą się na -us, -er, -ir
• rzeczowniki rodzaju żeńskiego kończą się na -us
• rzeczowniki rodzaju nijakiego kończą się na -um

Rzeczowniki kończące się na -er są dwojakiego typu:

• puer, pueri m - chłopiec: "e" należy do tematu, więc jest zachowane we wszystkich formach
• ager, agri m - pole: "e" nie należy do tematu, więc jest (dla ułatwienia wymowy) pomijane wszędzie z wyjątkiem Nom. i Voc. sg.

Voc. sg. rzeczowników zakończonych na -us kończy się na -e.
Rzeczowniki rodzaju nijakiego mają takie same formy w Nom., Acc. i Voc. obu liczb.
Do drugiej deklinacji należą takie rzeczowniki jak:

Schemat końcówek II deklinacji:

II dekl.	m, f		n
	Sing	Plur	Sing	Plur
Nom.	-us, -er, -ir	-i	-um	-a
Gen.	-i	-orum	-i	-orum
Dat.	-o	-is	-o	-is
Acc.	-um	-os	-um	-a
Abl.	-o	-is	-o	-is
Voc.	-e, -er, -ir	-i	-um	-a

Przyład odmiany w II deklinacji:

II dekl.	annus, -i m - rok		verbum, -i n - słowo
	Sing	Plur	Sing	Plur
Nom.	annus	anni	verbum	verba
Gen.	anni	annorum	verbi	verborum
Dat.	anno	annis	verbo	verbis
Acc.	annum	annos	verbum	verba
Abl.	anno	annis	verbo	verbis
Voc.	anne	anni	verbum	verba

Anomalie drugiej deklinacji:

• imiona i kilka rzeczowników kończących się na -ius, -aius, -eius tworzy Voc. sg. przez dodanie końcówki -i, np. Vergilius - Vergili, Gaius - Gai, Pompeius - Pompei, filius - fili.
• rzeczowniki kończące się na -ius i -ium mogą tworzyć Gen. sg. albo przez dodanie końcówki -i, albo -ii, np. negotium - negotii / negoti n - praca, interes.
• rzeczownik deus, dei m - bóg posiada wiele równoważnych form:

  	Sing	Plur
  Nom.	deus	dei, dii, di
  Gen.	dei, divi	deorum, deum
  Dat.	deo, divo	deis, diis, dis
  Acc.	deum	deos
  Abl.	deo, divo	deis, diis, dis
  Voc.	deus, dive	dei, dii, di

• rzeczownik locus, -i m - miejsce w Nom. i Voc. pl. posiada formy loci i loca
• kilka rzeczowników kończących się na -us jest rodzaju nijakiego:
  pelagus, -i n - morze
  virus, -i n - trucizna
  vulgus, -i n - tłum

III deklinacja - declinatio tertia

Do trzeciej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odcięciu końcówki -rum) kończy się na spółgłoskę lub na samogłoskę -i. Trzecia deklinacja dzieli się na trzy typy:

• IIIa - typ spółgłoskowy
• IIIb - typ samogłoskowy
• IIIc - typ mieszany

Aby rozpoznać typ odmiany należy stwierdzić, czy wyraz jest równozgłoskowy (parisyllaba), czy nierównozgłoskowy (imparisyllaba):

• równozgłoskowy ma w różnych przypadkach jednakową liczbę sylab
• nierównozgłoskowy ma w różnych przypadkach różną liczbę sylab

Przykłady rzeczowników nierównozgłoskowych (porównano Nom. i Gen. sg.):

IIIa - typ spółgłoskowy

Do typu spółgłoskowego należą:

• rzeczowniki nierównozgłoskowe:
  aer, aeris m - powietrze
  benignitas, -atis f - dobroć
  comitas, -atis f - uprzejmość
  decus, -oris n - ozdoba
  facultas, -atis f - możliwość
  homo, -inis m - człowiek
  ius, iuris n - prawo
• kilka rzeczowników równozgłoskowych:
  canis, canis m - pies
  frater, fratris m - brat
  iuvenis, iuvenis m - młodzieniec
  mater, matris f - matka
  pater, patris m - ojciec
  senex, senis m - starzec
  vates, vatis m - wieszcz
• przymiotniki w stopniu wyższym

W rzeczownikach rodzaju męskiego i żeńskiego, które kończą się na -s, ostatnia spółgłoska tematu często się zmienia lub całkowicie zanika:

To zjawisko nie dotyczy głosek "p" i "b", które pozostają niezmienione przed -s, np. trabs, trab-is f - pień drzewa, princeps, princep-is m - pierwszy mieszkaniec.

Jeśli "s" należy do tematu, w odmianie między samogłoskami wymienia się na "r", np. tempus, tempor-is n - czas.

Schemat końcówek typu spółgłoskowego:

IIIa dekl.	m, f		n
	Sing	Plur	Sing	Plur
Nom.	różne	-es	różne	-a
Gen.	-is	-um	-is	-um
Dat.	-i	-ibus	-i	-ibus
Acc.	-em	=Nom.	=Nom.	-a
Abl.	-e	-ibus	-e	-ibus
Voc.	=Nom.	=Nom.	=Nom.	=Nom.

Przykład odmiany dla typu spółgłoskowego III deklinacji:

IIIa dekl.	homo, -inis m - człowiek		nomen, -inis n - imię
	Sing	Plur	Sing	Plur
Nom.	homo	homines	nomen	nomina
Gen.	hominis	hominum	nominis	nominum
Dat.	homini	hominibus	nomini	nominibus
Acc.	hominem	homines	nomen	nomina
Abl.	homine	hominibus	nomine	nominibus
Voc.	homo	homines	nomen	nomina

IIIb - typ samogłoskowy

Do typu samogłoskowego należą:

• przymiotniki w stopniu równym wszystkich rodzajów, zakończone w Gen. sing. na -is; przymiotniki mogą mieć trzy, dwa, lub jedno zakończenie rodzajowe:
  acer m, acris f, acre n - ostry/a/e
  nobilis mf, nobile n - szlachetny/a/e
  felix mfn - szczęśliwy/a/e
• rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -e, -al, -ar (dawniej były to rzeczowniki równozgłoskowe)
  animal, animalis n - zwierzę
  exemplar, exemplaris n - przykład
  mare, maris n - morze
  rete, retis n - sieć
• kilka rzeczowników równozgłoskowych rodzaju żeńskiego:
  puppis, puppis f - statek
  sitis, sitis f - pragnienie
  securis, securis f - siekiera
  turris, turris f - wieża
  tussis, tussis f - kaszel

Schemat końcówek typu samogł. (przymiotniki):

IIIb dekl.	m, f		n
	Sing	Plur	Sing	Plur
Nom.	różne	-es	różne	-ia
Gen.	-is	-ium	-is	-ium
Dat.	-i	-ibus	-i	-ibus
Acc.	-em	-es	=Nom.	-ia
Abl.	-i	-ibus	-i	-ibus
Voc.	=Nom.	=Nom.	=Nom.	=Nom.

IIIc - typ mieszany

Do tego typu należą rzeczowniki, które dawniej należały do typu samogłoskowego, ale później przyjęły temat zakończony na spółgłoskę z wyjątkiem Gen. pl., gdzie zachowały samogłoskową końcówkę -ium:

• rzeczowniki równozgłoskowe kończące się na -es i -is (z wyjątkiem należących do typu samogłoskowego):
  nubes, nubis f - chmura
  navis, navis f - statek
  civis, civis mf - obywatel
  ignis, ignis m - ogień
  finis, finis mf - granica
• rzeczowniki jednosylabowe kończące się na spółgłoskę i "s":
  ars, artis f - sztuka
  nox, noctis f - noc
  urbs, urbis f - miasto
  gens, gentis f - plemię, ród
• rzeczowniki kończące się na -er, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odrzuceniu końcówki -rum) kończy się na dwie lub więcej spółgłosek:
  imber, imbris m - deszcz
  linter, lintris fm - łódź

Anomalie trzeciej deklinacji:

• następujące rzeczowniki równozgłoskowe mają w Gen. pl. końcówkę -um zamiast -ium:
  pater, patris m - ojciec
  mater, matris f - matka
  frater, fratris m - brat
  senex, senis m - staruszek
  juvenis, juvenis m - młodzieniec
  canis, canis mf - pies
• następujące rzeczowniki należące do typu mieszanego tworzą Abl. sg. zarówno z końcówką -e, jak i -i:
  cives mf - cive, civi
  ignis m - igne, igni
  navis f - nave, navi
• rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego kończące się w Gen. pl. na -ium mają dwie formy Acc. pl: ze starszą końcówką -is lub -es:
  artes, artis
  nubes, nubis
  urbes, urbis
• niektóre rzeczowniki należące do typu spółgłoskowego, zwłaszcza zakończone na -as, posiadają dodatkową formę Gen. pl. kończącą się na -ium:
  civitas, -atis f - miasto: civitatum, civiitatium
  parens, -entis mf - rodzic: parentum, parentium
  Rzeczownik lis, litis f - kłótnia posiada w Gen. pl. wyłącznie formę litium.
• następujące rzeczowniki odmieniają się nieregularnie:
  vis, - f - siła
  Juppiter, Jovis m - Jowisz, najwyższy bóg rzymski
  bos, bovis mf - krowa
  sus, suis (sueris) mf - świnia
  

	vis, -		Juppiter, Jovis
	Sing	Plur	Sing	Plur
Nom.	vis	vires	Juppiter	-
Gen.	-	virium	Jovis	-
Dat.	-	viribus	Jovi	-
Acc.	vim	vires	Jovem	-
Abl.	vi	viribus	Jove	-
Voc.	vis	vires	Juppiter	-

	bos, bovis		sus, suis (sueris)
	Sing	Plur	Sing	Plur
Nom.	bos	boves	sus	sues
Gen.	bovis	boum	suis, sueris	suum
Dat.	bovi	bobus, bubus	sui	subus, suibus
Acc.	bovem	boves	suem	sues
Abl.	bove	bobus, bubus	sue	subus, suibus
Voc.	bos	boves	sus	sues

IV deklinacja - declinatio quarta

Do czwartej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odcięciu końcówki -um) kończy się na -u. Z tego powodu czwarta deklinacja zwana jest także "deklinacją -u". W mianowniku rzeczowniki te kończą się na -us lub -u, zaś w dopełniaczu na -us. Najważniejsze rzeczowniki należące do tej deklinacji to nazwy pięciu zmysłów: oraz rzeczowniki:

Schemat końcówek IV deklinacji:

IV dekl.	m, f		n
	Sing	Plur	Sing	Plur
Nom.	-us	-us	-u	-ua
Gen.	-us	-uum	-us	-uum
Dat.	-ui	-ibus	-u	-ibus
Acc.	-um	-us	-u	-ua
Abl.	-u	-ibus	-u	-ibus
Voc.	-us	-us	-u	-ua

Przykład odmiany w IV deklinacji:

IV dekl.	magistratus, -us m - urząd		cornu, -us n - róg
	Sing	Plur	Sing	Plur
Nom.	magistratus	magistratus	cornu	cornua
Gen.	magistratus	magistratuum	cornus	cornuum
Dat.	magistratui	magistratibus	cornu	cornibus
Acc.	magistratum	magistratus	cornu	cornua
Abl.	magistratu	magistratibus	cornu	cornibus
Voc.	magistratus	magistratus	cornu	cornua

Anomalie czwartej deklinacji:

• imię Jesus ma tylko trzy formy w liczbie pojedynczej: Nom. Jesus, Gen./Dat./Abl./Voc. Jesu, Acc. Jesum
• rzeczownik domus, -us f - dom ma dodatkowe formy na wzór drugiej deklinacji:

  	Sing	Plur
  Nom.	domus	domus
  Gen.	domus, domi	domuum, domorum
  Dat.	domui, domo	domibus
  Acc.	domum	domus, domos
  Abl.	domu, domo	domibus
  Voc.	domus	domus

V deklinacja - declinatio quinta

Do piątej deklinacji należą głównie rzeczowniki rodzaju żeńskiego (jedynie meridies jest rodzaju męskiego, a dies - męsko-żeńskiego), których temat (po odcięciu końcówki -um w Gen. pl.) kończy się na -e. Z tego powodu deklinację piątą nazywa się "deklinacją -e". Rzeczowniki należące do tej deklinacji kończą się na -es, a w dopełniaczu na -ei.

Samogłoska "e" wydłuża się w Gen. i Dat. Sing. jeśli poprzedza ją "i": dies - diēi, ale: fides - fidei.

Najważniejsze wyrazy w tej deklinacji to: