Przypadki w łacinie, podobnie, jak w języku polskim, spełniają różne funkcje w zdaniu. Najczęściej mianownik jest przypadkiem podmiotu, dopełniacz - przydawki dopełniaczowej, celownik - dopełnienia dalszego, biernik - dopełnienia bliższego, zaś narzędnik - dopełnienia dalszego lub okolicznika. Przykłady:
| Magistra (Nom.) studiosis (Dat.) de sententiis (Abl.) Latinis (Abl.) narrat. Nauczycielka opowiada studentkom o sentencjach łacińskich. |
| Studiosae (Nom.) et magistra (Nom.) in bibliotheca (Abl.) sunt. Studentki i nauczycielka są w bibliotece. |
| Liguae (Gen.) Latinae (Gen.) patria (Nom.) Italia (Nom.) erat. Ojczyzną języka łacińskiego była Italia. |
Jednak przypadki w łacinie spełniają czasem dodatkowe funkcje w zdaniu, zmieniając jego ogólny sens. Z tego powodu ważna jest umiejętność ich rozpoznawania, a także znajomość podstawowych zjawisk związanych z przypadkami. W tej części zostaną omówione następujące zjawiska:
- Mianownik podwójny (Nominativus duplex)
- Dopełniacz (Genitivus)
- Celownik (Dativus)
- Biernik podwójny (Accusativus duplex)
- Narzędnik (Ablativus)
- Miejscownik (Locativus)
- Wołacz (Vocativus)
Mianownik podwójny (Nominativus duplex) [Do góry]
Mianownik może być przypadkiem podmiotu (Nominativus subiecti), np.:
Charta non erubescit. - Papier się nie rumieni (wstydzi).
Może też być przypadkiem dopełnienia (Nominativus praedicati), np.:
Cognomen habuit Corvinus. - Miał na nazwisko Corvinus.
Kiedy w zdaniu występuje zarówno podmiot, jak i dopełnienie w mianowniku, mówimy o mianowniku podwójnym. Mianownik podwójny występuje w kilku sytuacjach:
- z czasownikami esse - być, fieri - stać się, manere - pozostać, vivere - żyć:
Vesta dea est. - Westa jest boginią.
Is vixi beatus. - On żył szczęśliwy.
W przypadku, kiedy w zdaniu występuje czasownik sum, esse, fui (poza znaczeniem "znajdować się"), czasownik ten staje się łącznikiem orzeczenia złożonego (imiennego). Orzecznik w języku łacińskim występuje zawsze w tym samym przypadku, co podmiot - stąd podwójny mianownik.
- z czasownikami w stronie biernej appellare - nazywać, creare - czynić, eligere - wybierać, existimare - osądzać, habere - rozważać, putare - uważać (por. biernik podwójny):
Scipio Africanus appellatur. - Scypion jest nazywany Africanusem.
Is nonnumquam stultus putatur. - Był czasem uważany za głupca.
Dopełniacz dzierżawczy (Genitivus possesivus) [Do góry]
Jest to podstawowa funkcja dopełniacza. Oznacza posiadanie lub przynależność i odpowiada na pytanie czyj/a/e? Często występuje po czasowniku sum, esse, fui - być. W wyrażeniach z dopełniaczem dzierżawczym może się także pojawić elipsa (ominięcie). Przykłady:
naves Romanorum - statki Rzymian
Naves sunt Romanorum. - Statki należą do Rzymian.
Vado ad Dianae [fanum]. - Idę do [kaplicy] Diany.
Czasem zamiast dopełniacza dzierżawczego może pojawić się wyprowadzony od niego przymiotnik, np. Campus Martius (przymiotnik) = Campus Martis (rzzeczownik w dopełniaczu) - obóz Marsa. Jednak pierwotnie tylko dopełniacz wyrażał posiadanie, natomiast przymiotniki miały szersze i mniej precyzyjne znaczenie "dotyczący".
Dopełniacz cząstkowy (Genitivus partitivus) [Do góry]
Dopełniacz cząstkowy jest przypadkiem rzeczownika oznaczającego pewną całość, której część jest wyodrębniana w zdaniu. Dopełniacz cząstkowy pojawia się razem z rzeczownikami pars - część, diminium - połowa, multitudo - mnóstwo, przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, liczebnikami i zaimkiem nemo - nikt. Przykłady:
pars equitum - część kawalerii
multitudo hominum - wielu ludzi
fratrum maior - młodszy z braci
omnium sapientissimus - najmądrzejszy ze wszystkich
omnium primus - pierwszy ze wszystkich
septimus regum - siódmy z królów
nemo nostrum - nikt z nas
Konstrukcja de + narzędnik, która ma to samo znaczenie, pojawiła się w późniejszej łacinie.
Dopełniacz wartości (Genitivus pretii) [Do góry]
Kiedy używamy czasownika z przysłówkiem oznaczającym wartość lub szacowanie: Wiele mnie to kosztowało, w łacinie przysłówek zostaje zastąpiony przez przymiotnik w dopełniaczu, zgodny z pretii (pretium, -i n - cena, wartość), który jest często pomijany. Najczęściej dopełniacz wartości towarzyszy następującym czasownikom i znajdują się w nim takie przymiotniki jak:
| Czasowniki | Przymiotniki | ||||
| esse | być | magni | (magnus) | wielki | |
| stare | stać | pluris | (plus) | liczniejszy, nadmierny | |
| aestimare | szacować | plurimi | (plurimus) | liczny | |
| putare | uważać | parvi | (parvus) | mały | |
| habere | rozważać | minoris | (minor) | mniejszy | |
| emere | kupować | minimi | (minimus) | najmniejszy | |
| vendere | sprzedawać | tanti | (tantus) | tak duży | |
| facere | czynić | quanti | (quantus) | jak duży | |
Przykłady:
Hoc parvi emi. - Kupiłem to tanio. (dosł. taniej [ceny])
Amiciam tuam magni aestimo. - Twoją przyjaźń cenię wielce. (dosł. wielkiej [ceny])
Parvi sunt foris arma, nisi est consilium domi. - Nieznaczące są armie na zewnątrz, jeśli nie ma zgody w domu. (Cicero) (dosł. małej [wartości])
Dopełniacz jakości/opisu (Genitivus qualitatis) [Do góry]
W łacinie występuje analogiczna konstrukcja do polskiego wyrażenia mąż wielkiej mądrości - vir magnae sapientiae. Taką konstrukcję nazywa się dopełniaczem jakości. W łacinie występuje ona najczęściej wtedy, kiedy rzeczownikowi w dopełniaczu towarzyszy przymiotnik (wielkiej) - podobnie, jak po polsku, nie powiedzielibyśmy człowiek mądrości, lecz mądry człowiek - vir sapiens. Zwykle dopełniacz opisu stosuje się do wyrażenia wewnętrznej lub wrodzonej cechy.
Graeci generis homo - człowiek greckiego pochodzenia
vir magni ingenii - mąż wielkiego talentu (= bardzo utalentowany)
magni formica laboris - mrówka wielkiej pracy (= bardzo pracowita)
Do opisu zewnętrznego, takiego jak w wyrażeniu człowiek o białych włosach, zwykle stosuje się narzędnik jakości, choć to rozróżnienie nie zawsze jest przestrzegane: w zdaniu vir magni ingenii (Gen.) summaque prudentia (Abl.) - mąż wielkiego talentu i roztropności (Cicero), można było raczej oczekiwać dwóch rzeczowników w dopełniaczu. Pierwotnie dopełniacz jakości wyrażał także wartość i miarę, co doprowadziło do rozróżnienia specjalnego dopełniacza ilości.
Dopełniacz charakterystyczny (Genitivus characteristicus) [Do góry]
Dopełniacz charakterystyczny jest przypadkiem osoby lub rzeczy, którą charakteryzuje dalsza część zdania w formie bezokolicznika, poprzedzona czasownikiem est - jest. Należy przy tym pamiętać o szyku swobodnym w zdaniu łacińskim. Bezokolicznik opisuje cechę charakterystyczną lub powinność. Przykłady:
Hominis est errare. - Ludzi (cechą charakterystyczną) jest błądzić. (Cicero)
Est imperatoris superare hostes. - Generała (obowiązkiem) jest pokonywać wrogów.
Celownik sprawcy (Dativus auctoris) [Do góry]
W łacinie sprawcę zwykle (np. w stronie biernej) określa przyimek ab oraz Ablativus (tzw. narzędnik sprawcy). Jednak w koniugacji omownej biernej osoba, która powinna lub musi wykonać czynność, występuje w celowniku (celownik sprawcy). Ten rzeczownik w celowniku wygląda jak sprawca i tłumaczy się go przy użyciu tej samej formuły, jednak ściśle rzecz biorąc, celownik wskazuje jedynie osobę, dla której istnieje pewna powinność lub obowiązek.
Haec agenda tibi sunt.
Musisz zrobić te rzeczy. (dosł. Tobie są te rzeczy do zrobienia.)
Por. koniugacja omowna bierna.
Celownik dzierżawczy (Dativus possesivus) [Do góry]
Celownik dzierżawczy jest konstrukcją gramatyczną, która ma ten sam sens, co zdanie z użyciem czasownika habere - mieć, lecz zamiast niego korzysta z czasownika esse - być i celownika (Dativus). Na język polski oba zdania tłumaczy się identycznie. Przykłady:
Puero liber est. = Puer librum habet. - Chłopiec ma książkę.
Viro Romano toga pulchra est. = Vir Romanus togam pulchram habet. - Rzymianin ma piękną togę.
Dosłowne tłumaczenie zdań z Dativem brzmi: Chłopcu jest książka oraz Rzymianinowi jest piękna toga. Zauważmy, że w zdaniach podmiot i dopełnienie zamieniają się rolami. W pewnym sensie przypomina to stronę bierną.
Celownik korzyści i krzywdy (Dativus commodi et incommodi) [Do góry]
W języku łacińskim nie ma odpowiednika słowa "dla". Aby wyrazić związek między czynnością, a osobą lub rzeczą, której przyniosło to korzyść (dla której jest wykonywana) lub niekorzyść, należy umieścić tą osobę lub rzecz w Dativie. Takiemu użyciu celownika nie towarzyszy żaden przyimek. Przykład:
Quidquid discis, tibi discis. - Czegokolwiek się uczysz, dla siebie się uczysz.
Vae victis! - Biada zwyciężonym!
Zauważmy, że niegdyś w języku polskim również występowała podobna konstrukcja: Sobie śpiewam a Muzom. (= dla siebie i dla muz) (J. Kochanowski).
Biernik podwójny (Accusativus duplex) [Do góry]
Po czasownikach putare, habere, ducare - uważać kogoś/coś za kogoś/coś, apellare, nominare - nazywać kogoś/coś kimś/czymś, zarówno dopełnienie bliższe (osoba/rzecz nazywana), jak i jego określenie (jak/czym jest nazywana) w zdaniu znajdują się w bierniku. Z tego powodu tą konstrukcję nazywa się biernikiem podwójnym. Przykłady:
Romani Aeneam proavum suum putabant. - Rzymianie uważali Eneasza za swojego przodka. (dosł. swojego przodka)
Te amicum meum apello. - Nazywam cię moim przyjacielem.
Narzędnik porównawczy (Ablativus comparativus) [Do góry]
W łacinie porównanie można wyrazić na dwa sposoby: albo użyć przyimka quam - jak, niż, albo stosując narzędnik porównawczy. W tym drugim przypadku drugi człon porównania znajduje się narzędniku i nie występuje żaden przyimek. Przykład:
Exempla utiliora sunt praeceptis. - Przykłady są pożyteczniejsze od wskazówek.
Dux clarior est Caesare. - Przywódca mądrzejszy jest niż Cezar.
Narzędnik czasu (Ablativus temporis) [Do góry]
Zwroty wyrażające czas, odpowiadające na pytanie "kiedy?" w języku łacińskim nie zawierają przyimka "w", a zamiast tego całe wyrażenie znajduje się w narzędniku:
anno Domini (A.D.) 1864 - w roku pańskim 1864; roku pańskiego 1864
saeculo primo - w pierwszym wieku
medio aevo - w wiekach średnich (średniowieczu)
autumno - na jesieni
W narzędniku znajdują się także wyrażenia czasowe odpowiadające na pytanie "w jakim czasie":
Biduo ad Africam navigavit. - Żeglował do Afryki przez dwa dni (biduum).
Należy jednak pamiętać, że na pytanie "jak długo" (z czasownikiem nie oznaczającym ruchu) odpowiada biernik czasu.
Narzędnik miejsca (Ablativus loci) [Do góry]
Narzędnik występujący bez przyimka najczęściej określa położenie i odpowiada na pytanie "gdzie?":
terra marique - na lądzie i na morzu
Zobacz także: Składnia miast.
Narzędnik sprawcy (Ablativus auctoris) [Do góry]
Na początku należy rozróżnić sprawcę od narzędzia. Sprawca jest istotą żywą, zaś narzędzie jest prawie zawsze czymś nieożywionym. W zdaniu Cezar został zabity przez Brutusa nożem Brutus jest sprawcą, zaś nóż - narzędziem.
Do wyrażenia sprawcy czynności używa się przyimka a/ab z Abl, a do opisania narzędzia stosuje się sam Abl, bez przyimka (podobnie, jak w języku polskim):
przez Brutusa - a Bruto
nożem - pugione (pugio, pugionis m)
Narzędnik sprawcy występuje zawsze z przyimkiem a/ab, a jego najczęstszym zastosowaniem jest strona bierna. Zobacz także: narzędnik narzędzia oraz celownik sprawcy.
Narzędnik narzędzia i przyczyny (Ablativus instrumenti et causae) [Do góry]
Przez narzędzie rozumiemy środek, przy pomocy którego jest lub została wykonana opisywana czynność. Narzędzie jest opisane przez umieszczenie wyrazu w Abl, bez przyimka. Zauważmy, że w łacinie narzędziem może być nie tylko konkretna rzecz, lecz także pojęcie abstrakcyjne:
Sagitta (Abl.) Cupido cor meum transfixit. - Kupidyn przeszył strzałą moje serce.
Caesar non virtute (Abl.) sed consilio (Abl.) vicit. - Cezar zwyciężył nie męstwem, lecz strategią.
Romani lacte (Abl.) et carne (Abl.) vivunt. - Rzymianie żyją o mleku i mięsie. (= żywią się mlekiem i mięsem)
Przyczynę, podobnie jak narzędzie, wyraża się umieszczeniem rzeczownika w Abl, bez przyimka:
Lacrimo gaudio (Abl.). - Płaczę z radości (gaudium, -ii).
Timore (Abl.) ad montes fugerunt. - Ze strachu (timor, -oris) uciekli w góry.
Narzędnik ceny (Ablativus pretii) [Do góry]
Narzędnik ceny można traktować jako szczególny przypadek narzędnika narzędzia - pieniądz jest narzędziem transakcji finansowej. Zobacz także: dopełniacz wartości.
Iulia auro (Abl.) viri vitam vendidit. - Julia sprzedała życie swego męża za złoto (aurum, auri).
Emi virginem triginta minis (Abl.). - Kupiłem dziewczynę za trzydzieści min (mina, -ae).
Narzędnik niezależny (Ablativus absolutus) [Do góry]
W gramatyce łacińskiej narzędnik niezależny jest wyrażeniem rzeczownikowym w Ablativusie. Konstrukcję w najprostszym przypadku tworzy rzeczownik (lub zaimek) oraz imiesłów, przy czym oba znajdują się w narzędniku i są gramatycznie niezależne od reszty zdania. To połączenie narzędników zastępuje zdanie podrzędne okolicznikowe czasu, przyczyny, warunku lub przyzwolenia:
Hoste victo Hannibal Karthaginem advenit. - Zwyciężywszy wroga, Hannibal przybył do Kartaginy.
Passis palmis pacem petiverunt. - Rozpostarłszy ręce, prosili o pokój.
Troia capta Aeneas fugit. - Kiedy Troja została zdobyta, Eneasz uciekł.
Ira calefacta sapientia dormit. - Kiedy gniew jest wzniecony, mądrość śpi.
Domino absente fenestram penetravit. - Kiedy pana nie było, wszedł przez okno.
Ovidio exule Musae planguntur. - Muzy płakały, kiedy (ponieważ) Owidiusz został wygnańcem.
Te veniente gaudeo. - Cieszę się, kiedy (ponieważ) przychodzisz.
Lacrimae cadunt nolentibus nobis. - Łzy spływają, chociaż nie chcemy.
Bardzo ważna jest gramatyczna niezależność tej konstrukcji od reszty zdania - nie może w niej wystąpić odwołanie do podmiotu. Jeśli chcemy powiedzieć Zwyciężywszy wroga, Hannibal go zabił, nie możemy po prostu dodać w dalszej części zdania zaimka eum, ponieważ konstrukcja przestałaby być niezależna. Zamiast tego, należy użyć odpowiedniego imiesłowu:
Hannibal hostem victum interfecit. - Hannibal zabił zwyciężonego wroga.
Istnieje wyjątek od tej reguły, wynikający z braku imiesłowu teraźniejszego dla czasownika sum. Jeśli chcemy powiedzieć kiedy Dariusz był królem (= za czasów Dariusza), po prostu umieszczamy rzeczowniki Darius i rex w Abl: Darius rege. Drugim składnikiem mogą być także niektóre przymiotniki. Podobnie:
Cicerone consule - za konsulatu Cycerona (= kiedy Cyceron był konsulem)
Cn. Pompeio M. Crasso consulibus - kiedy Gnejusz Pompejusz i Marek Crassus byli konsulami
me puero - kiedy byłem chłopcem
tranquillo mari - kiedy morze będzie spokojne
invita Minerva - wbrew woli Minerwy (dosł. kiedy Minerwa była niechętna)
Cicerone vivo/vivente - za życia Cycerona (= kiedy Cyceron żył)
audito eum fugisse - usłyszawszy że uciekł