Amicus est tamquam alter idem. - Przyjaciel jest jakby drugim mną. (Cicero) | Więcej
O języku łacińskim - trochę historii

Łacina, podobnie jak język polski, należy do rodziny języków indoeuropejskich. Język łaciński (lingua Latina) był początkowo językiem plemienia Latynów (Latini), które zamieszkiwało Półwysep Apeniński - stąd nazwa Latina. Kraina Latynów (Lacjum) stała się kolebką późniejszego państwa rzymskiego. Rzym opanował sąsiednie plemiona, a wskutek dalszych podbojów utworzył olbrzymie imperium. Rzymscy żołnierze rozprzestrzenili łacinę, a wraz z nią kulturę grecko-rzymską, na podbite kraje. Później łacina docierała do najdalszych zakątków globu poprzez katolickich misjonarzy. Stała się przodkiem dzisiejszych języków romańskich: włoskiego, francuskiego, hiszpańskiego, portugalskiego itp.

W Polsce łacina zaczęła odgrywać znaczącą rolę po przyjęciu chrztu przez Mieszka I, kiedy nasz kraj wszedł w krąg kultury europejskiej. Sam fakt chrztu został zapisany właśnie po łacinie: "Messcio dux Poloniae baptizatur". Łacina stała się w Polsce, podobnie jak to było w całej Europie, językiem kościoła, dyplomacji, szkoły, nauki i piśmiennictwa. Alfabet polski pochodzi od alfabetu łacińskiego, ale musiały upłynąć niemal trzy wieki, zanim został przystosowany do potrzeb średniowiecznej polszczyzny. Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz i inni kronikarze nie tylko posługiwali się mową Rzymian, ale wiele czerpali z pomysłów starożytnych pisarzy. Także kunsztowna poezja Jana Kochanowskiego powstała pod wpływem sztuki starożytnych Greków i Rzymian.

Łacina miała dogłębny wpływ na rozwój i kształtowanie się języka polskiego. Potwierdza to terminologia stosowana w wielu dziedzinach współczesnego życia (zwłaszcza w prawie, medycynie, biologii). Ponad połowa słownictwa w języku angielskim, spełniającym dziś podobną międzynarodową rolę, pochodzi z łaciny, a nawet potoczne zwroty naszpikowane są takimi zwrotami łacińskimi, jak "et cetera" ("i tak dalej", dosł. "i inne") czy "per capita" ("na osobę", dosł. "na głowę"). Ucząc się języka angielskiego, francuskiego czy hiszpańskiego, można łatwo zauważyć podobieństwa - właśnie zapożyczenia z łaciny. Warto porównać je np. z językiem japońskim, który nie ma podobnych korzeni.

Długą historię języka łacińskiego można podzielić na okresy:

  • Łacina Przedliteracka - od najdawniejszych czasów do 240 r. p.n.e., kiedy Liwiusz Andronikus wystawił pierwszą sztukę po łacinie. Najwcześniejsze zachowane zabytki języka łacińskiego to inskrypcje pochodzące z VI-VII w. p.n.e. Wiedza o łacinie tego okresu opiera się wyłącznie na tych (krótkich) inskrypcjach. Najstarszym znanym z imienia autorem prozy łacińskiej był Appiusz Klaudiusz Ślepy (Appius Claudius Caecus), żyjący między IV a III w. p.n.e. (z Wikipedii, wolnej encyklopedii)

  • Łacina Wczesna (Archaiczna) - od 240 r. p.n.e. (Livius Andronicus) do 81 r. p.n.e. (Cyceron). Już wówczas język stał się rozwiniętym środkiem wyrazu, a w rękach utalentowanych pisarzy nabierał potęgi i piękna, jednak jego prostota kontrastowała z bogatszym słownictwem późniejszych czasów. Do tego okresu należą:
    • Liwiusz Andronikus (Lucius Livius Andronicus), ok. 275-204 r. p.n.e., poeta (tłumaczenie "Odysei" Homera, tragedie)
    • Plaut (Titus Maccius Plautus), ok. 250-184 r. p.n.e., komediopisarz
    • Newiusz (Gnaeus Naevius), ok. 270-201 r. p.n.e., poeta ("Wojna punicka", komedie)
    • Enniusz (Quintus Ennius), ok. 239-169 r. p.n.e., poeta ("Roczniki", tragedie)
    • Terencjusz (Publius Terentius Afer), ok. 190-160 r. p.n.e., komediopisarz
    • Lucyliusz (Gaius Lucilius), ok. 180-102 r. p.n.e., poeta (satyry)
    • Pakuwiusz (Marcus Pacuvius), 220-ok. 131 r. p.n.e., tragik
    • Akcjusz (Lucius Accius), 170-ok. 85 r. p.n.e., tragik

  • Łacina Złota (Klasyczna) - od 81 r. p.n.e. (dzieła Cycerona) do do 14 r. n.e. (śmierć Augustusa). Język, zwłaszcza w rękach Cycerona, osiąga wysoki stopień doskonałości stylistycznej, jakkolwiek słownictwo nie osiągnęło jeszcze swojej pełni i zakresu. Zauważalne są ślady słownictwa dawniejszych okresów, zwłaszcza w poezji, która świadomie nawiązywała do tradycji dawnej mowy. W tej epoce literatura osiągnęła swoje apogeum. Do tego okresu należą:
    • Lukrecjusz (Titus Lucretius Carus) ok. 99-55 r. p.n.e., poeta i filozof (Wiersz na filozofię epikurejską)
    • Katullus (Gaius Valerius Catullus), 82-ok. 52 r. p.n.e., poeta
    • Cyceron (Marcus Tullius Cicero), 106-43 r. p.n.e., mówca i polityk (Mowy, Dzieła retoryczne, Dzieła filozoficzne, Listy)
    • Gajusz Juliusz Cezar (Gaius Iulius Caesar), 102-44 r. p.n.e. pisarz i polityk ("O wojnie galijskiej", "O wojnie domowej")
    • Salustiusz (Gaius Sallustius Crispus), 86-36 r. p.n.e., historyk
    • Korneliusz Nepos ok. 99 – 24 p.n.e., historyk
    • Wergiliusz (Publius Vergilius Maro), 70-19 r. p.n.e., poeta("Eneida", "Georgiki", "Bukoliki")
    • Horacy (Quintus Horatius Flaccus), 65-8 r. p.n.e., poeta ("Epody", "Satyry", "Pieśni" (zwane "Odami"))
    • Tybullus (Albius Tibullus), ok. 54-19 r. p.n.e., poeta
    • Propercjusz (Sextus Propertius), ok. 51-ok. 15 r. p.n.e., poeta
    • Owidiusz (Publius Ovidius Naso), 43 r. p.n.e. - 17 r. n.e., poeta ("Metamorfozy", "Heroidy", "Miłostki", "Sztuka kochania", "Lekarstwa na miłość", "O kosmetykach", "Żale")
    • Tytus Liwiusz (Titus Livius), 59 r. p.n.e. - 17 r. n.e., historyk

  • Łacina Srebrna - od 14 r. (śmierć Augustusa) do 180 r. (śmierć Marka Aureliusza). Ten okres naznaczony jest sprzeciwem wobec precyzji i formalizmowi poprzedniej epoki. Zbyt wiele uwagi przykładano ujednoliconym formom wyrazu, co ograniczało indywidualizm autora. W tej epoce pojawiła się większa swoboda wyrazu, a także wprowadzenie idiomów z języka codziennego i nowatorskich lub poetyckich zastosowań słów. W tym okresie tworzyli:
    • Fedrus (Gaius Iulius Phaedrus), ok. 15 r. p.n.e. - 40 r., bajkopisarz
    • Lukan (Marcus Annaeus Lucanus), 39-65 r., poeta ("Farsalia" - epopeja o wojnie domowej)
    • Seneka Młodszy (Lucius Annaeus Seneca Minor) zwany Filozofem, ok. 5-65 r., filozof stoicki (tragedie, dzieła filozoficzne i przyrodnicze)
    • Pliniusz Starszy (Gaius Plinius Secundus Maior), 23-79 r., uczony i pisarz ("Historia naturalna)
    • Pliniusz Młodszy (Gaius Plinius Caecilius Secundus Minor), ok. 62-ok. 115 r., pisarz i mówca ("Listy")
    • Marcjalis (Marcus Valerius Martialis), ok. 45-ok. 104 r., poeta ("Księga widowisk", epigramy)
    • Kwintylian (Marcus Fabius Quintilianus), ok. 35-ok. 100 r., pisarz ("O kształceniu mówcy")
    • Tacyt (Publius Cornelius Tacitus), ok. 55-ok. 118 r., historyk ("Dzieje")
    • Juwenalis (Decimus Iunius Iuvenalis), ok. 55 - ok. 135 r., poeta i satyryk
    • Swetoniusz (Gaius Suetonius Tranquillus), ok. 70-ok. 140 r., historyk ("Żywoty Cezarów", "O sławnych mężach")
    • Apulejusz z Madaury (Apuleius Lucius), 125-ok. 200 r., poeta ("Złoty osioł")
    W ramach tego okresu można wyróżnić nurt anachronizujący, charakteryzujący się świadomym naśladownictwem epoki archaicznej drugiego i pierwszego wieku p.n.e. Należeli do niego m.in. Fronto (zbiór listów do Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza) oraz Gelliusz (Aulus Gellius) ("Noce attyckie"), którzy tworzyli w drugiej połowie II w. n.e.

  • Łacina Późna - od 180 r. (śmierć Marka Aureliusza) do VI w. (zmierzch literatury łacińskiej). Ten okres charakteryzuje się szybkimi i radykalnymi zmianami w języku. Do literatury wkradają się cechy języka codziennego niższych warstw społeczeństwa, podczas gdy w dalekich prowincjach, takich jak Galia, Hiszpania i Afryka, w języku pojawiają się regionalizmy. Łacina mówiona oddala się coraz bardziej od klasycznych norm gramatyki, wymowy i słownictwa, ostatecznie przekształcając się w nowy język, zwany protoromańskim lub łaciną powszednią, z którego wykształciły się języki romańskie. Język pisany, jako forma bardziej konserwatywna, stopniowo stał się językiem martwym. Reprezentatywni pisarze tego okresu to:
    • Tertulian (Quintus Septimus Florens Tertullianus), ok. 160-ok. 240 r. teolog i pisarz chrześcijański
    • św. Cyprian z Kartaginy (Thascius Caecilius Cyprianus), ok. 200-258 r., pisarz chrześcijański
    • Laktancjusz (Lucius Caecilius Firmianus Lactantius), ok. 260-ok. 320 r., retoryk i pisarz chrześcijański
    • Auzoniusz (Decimus Magnus Ausonius), ok. 310-ok. 395 r., poeta i retoryk
    • św. Hieronim ze Strydonu (Sophronius Eusebius Hieronymus), ok. 347-420 r., teolog, pisarz chrześcijański i tłumacz Pisma Św.
    • św. Ambroży (Ambrosius Aurelius), ok. 337-397 r., biskup Mediolanu, pisarz chrześcijański
    • św. Augustyn (Augustinus Aurelius), 354-430 r., biskup Hippony, filozof i teolog chrześcijański ("Wyznania", "O państwie Bożym")
    • św. Prudencjusz (Aurelius Clemens Prudentius), 348-861 r., biskup Troyes i poeta chrześcijański ("Annales Bartiniani")
    • Klaudiusz Lucjusz z Aleksandrii, ok. 400 r., poeta chrześcijański

  • Łacina Średniowieczna (Chrześcijańska) - VI - XIV w. W tym okresie łacina była oficjalnym językiem pisanym w większości krajów zachodnioeuropejskich. Dostosowując się do uwarunkowań geograficznych i intelektualnych, słownictwo absorbowało wiele słów z języków narodowych. Głównymi autorami tego okresu byli średniowieczni kronikarze i teologowie:
    • Święty Beda Czcigodny (Beda Venerabilis), 672-735 r., prezbiter i doktor Kościoła ("Historia ecclesiastica gentis Anglorum", "De temporum ratione", "De rerum natura")
    • Alkuin (Ealhwine, Albinus), 730-804 r. ("De Anima Ratione", listy do Karola Wielkiego)
    • Piotr Abellard (Pierre Abélard), 1079-1142 r. ("Sic et non", "Dialogus inter Philosophum, Judaeum et Christianum")

  • Łacina Renesansowa (Erazmiańska) - XIV - XVII w. Humaniści próbowali przywrócić gramatykę i słownictwo klasycznej łaciny.
    • Tomasz Morus (Thomas More), 1478-1535 r. (traktaty atakujące reformatorów religijnych)
    • Erazm z Rotterdamu (Desiderius Erasmus), 1466-1536 r. ("Podręcznik żołnierza chrystusowego", "Pochwała głupoty", "O wolnej woli")
    • Mikołaj Kopernik (Nicolaus Copernicus), 1473-1543 ("De revolutionibus orbium coelestium")
    • niektóre dzieła Dante Alighieri, Petrarki, Boccaccio

  • Łacina Nowa (Neo-łacina) - XVII - XX w. W tym okresie w literaturze i administracji łacinę stopniowo wypierały współczesne języki narodowe. Do XVII w. była wykorzystywana jako międzynarodowy język dyplomacji, a jako język wykładowy na wyższych uczelniach przetrwała do XIX w. Wielu naukowców i filozofów nadal publikowało swoje dzieła po łacinie.
    • Hugo Grocjusz (Hugo Grotius), 1583-1645 r. ("Mare liberum", "O prawie wojny i pokoju")
    • Baruch Spinoza (Benedictus Spinoza), 1632-1677 r. ("Zasady filozofii Kartezjusza ...", "Traktat teologiczno-polityczny")
    • Francis Bacon, 1561-1626 r. ("Novum Organon", "Instauratio Magna")
    • Kartezjusz (René Descartes, Renatus Cartesius), 1596-1650 r.

  • Łacina współczesna - od XX w. Łacina pozostała oficjalnym językiem kościoła katolickiego, chociaż w liturgii zastąpiły ją współczesne języki narodowe. Razem z greką stanowi do dziś główne źródło tworzenia terminów naukowych.