Tacyt
Cornelius Tacitus (ok. 55 - ok. 120) - rzymski polityk, historyk i kronikarz, uznawany za jednego z najwybitniejszych pisarzy wszech czasów. Żył za cesarzy Nerona, Galby, Otona, Witeliusza, Wespazja- na, Tytusa, Domicjana, Nerwy i Trajana. Wszystko, co wiemy na temat jego życia, pochodzi z napomknięć w jego własnych dziełach oraz z jedenastu listów od jego bliskiego przyjaciela, Pliniusza Młod- szego. Pliniusz darzył go wielkim szacunkiem i podziwem. Napisał: "Wiem, że twoje 'Dzieje' będą nieśmiertelne, i dlatego chciałbym, aby moje imię także się w nich znalazło".
Tacyt urodził się około 55 r. Miejsce urodzenia jest niepewne; rozważa się Rzym oraz Galię Narbońską. Nieznane jest również jego pochodzenie; niewiadomo nawet, czy jego przydomek brzmiał Publius, czy Gaius. Imię Cornelius było dość częste, ale szybki awans społeczny Tacyta może wskazywać na wysokie pochodzenie. Był zięciem Juliusza Agrykoli, co świadczyło o szacunku, jakim się cieszył, a także mogło przyspieszyć jego karierę polityczną, którą rozpoczął jako kwestor w czasach Wespazjana. Za Tytusa, ok. 80-81, został mianowany trybunem lub edylem, zaś za Dominicjana, w 88 r., był pretorem oraz członkiem tradycyjnego kolegium kapłańskiego, do którego wstęp mieli praktycznie wyłącznie dobrze urodzeni.
Tacyt następnie opuścił Rzym na kilka lat, kiedy to najprawdopodobniej miał okazję poznać Germanię i jej plemiona. Powrócił w 93 r., roku, w którym zmarł jego teść. Lata 93-96, ostatnie trzy lata panowania Dominicjana, znane są jako "rządy terroru". W ostatnim fragmencie "Żywota Agrykoli" Tacyt pisze, że w tym czasie był naocznym świadkiem usankcjonowanych zabójstw wielu dostojnych obywateli Rzymu, i że, jako senator, sam niemal czuł się współwinny. Obowiązki publiczne odciągały go także od pracy historyka, świadomie zrezygnował więc z funkcji mówcy.
Z nastaniem cesarza Nerwy życie Tacyta nabrało jaśniejszych barw. W 97 r. został mianowany konsulem zastępczym, consul suffectus. Dopiero wówczas Tacyt zaczął publikować swoje prace. Pierwszą z nich był wydany anonimowo "Dialogus de oratoribus" - "Dialog o mówcach", analizujący przyczyny upadku elokwencji w czasach cesarstwa. Ma formę rozmowy pomiędzy osobistościami rzymskimi, którą Tacyt ponoć zasłyszał jako młody człowiek. Tacyt dowodził, że zanik sztuki wysławiania się jest rezultatem polityki: przy braku wolności słowa zawód mówcy traci sens. Styl "Dialogu" jest bardziej zbliżony do stylu Cycerona, niż jakiekolwiek późniejsze dzieło Tacyta, dlatego też jego autorstwo jest przedmiotem dyskusji.
Prawdopodobnie za Trajana Tacyt wydał, już pod własnym nazwiskiem, "De vita et moribus Iulii Agricole" - "Żywot Juliusza Agrykoli". To krótkie dzieło, poświęcone teściowi Tacyta, uznawane jest za wzorcowy przykład doskonałej biografii. Przedstawia żywo i barwnie odmalowaną postać Agrykoli, wielkiego człowieka i wybitnego dowódcy, na szerokim tle historycznym.
Kolejne dzieło to "De origine et situ Germanorum - "O pochodzeniu i kraju Germanów", znane jako "Germania". Jest to uderzająco obiektywny traktat geo-etnograficznym o plemionach germańskich, zamieszkujących rejony za Dunajem i Renem aż do Dalekiej Północy. Skupia się na waleczności i poczuciu niezależności Germanów, które według autora stanowiły zagrożenie dla cesarstwa, a także analizuje barbarzyską wolność i prostotę w zestawieniu z rzymską służalczością i zdegenerowaniem. Informacje nie pochodzą z bezpośredniej obserwacji, ale są wynikiem połączenia źródeł ustnych (kupcy, wojskowi, germańscy więźniowie) i literackich (Cezar, Salustiusz, Liwiusz, Pliniusz Starszy).
"Historiae" - "Dzieje" oraz "Annales" - "Roczniki" realizują ambitny plan opisania losów I w. Cesar- stwa Rzymskiego, badając zjawiska tyranii, upadku moralnego i politykę arystokratycznej klasy rządzącej. "Dzieje" ukazały się w latach 104-109 w 12 księgach i obejmują okres od Galby do Domicjana, czyli lata 69-96. Zachowały się pierwsze cztery księgi oraz fragment piątej, opisujące szczegółowo obfity w wydarzenia rok rewolucji, 69, oraz krótkie rządy Galby, Otona i Witeliusza. Jest to przy tym dzieło moralizatorskie, piętnujące przemoc i sławiące cnotę. Mimo deklarowanej bezstronności, awersja Tacyta do większości cesarzy doprowadza często do złośliwych interpretacji i deformacji, np. opisu Tyberiusza jako "potwora perwersji i hipokryzji". W piątej księdze znajduje się kuriozalny, zupełnie chybiony opis narodu żydowskiego z punktu widzenia Rzymianina.
"Roczniki", ostatnie wielkie dzieło Tacyta, powstały w latach 109-116. Składa się nań co najmniej 16 ksiąg opisujących dynastię julijsko-klaudyjską od śmierci Augusta do Nerona, czyli lata 14-68. Zachowały się jedynie księgi 1-4, 12-15, oraz częściowo 5, 6, 11, 16. Podobnie, jak w "Dziejach", Tacyt postuluje rządy silnej ręki, podając za przykład cesarza Augusta, ale przedstawia także ich mroczną stronę. Historia cesarstwa to także historia zmierzchu wolności politycznej arystokracji, którą Tacyt odbierał jako moralnie zdegenerowaną i służalczą wobec księcia. Za czasów Nerona wiele dzieł czerpało z tej idei "exitus illustrium virorum" - "końca ludzi znakomitych". Podobnie, jak w "Żywocie Agrykoli", Tacyt sprzeciwia się bezsensownemu samobójstwu w imię męczeństwa.
Dużą rolę w "Rocznikach" odgrywają opisy dramatycznych wydarzeń historycznych i tragedii osobistych. Celem tych opisów nie jest jednak wzbudzenie sympatii, ale sięgnięcie w głąb ludzkiej psychiki i oddanie jej motywów i wieloznaczności. Głównymi motywami kierującymi ludźmi są motywy polityczne, usuwające w cień inne namiętności. Przedstawiciele wszystkich klas dzielą takie słabości, jak ambicja, żądza władzy, pragnienie awansu społecznego, a nieraz także zazdrość, hipokryzja i uprzedzenie.
W "Rocznikach" Tacyt udoskonalił styl portretowania, który stosował także w "Dziejach". Bodajże najlepszym przykładem jest portret Tyberiusza, odmalowany w sposób pośredni i obrastający w szczegóły w miarę rozwoju narracji. W prozie Tacyta charakterystyka moralna jest ważniejsza, niż opis fizyczny. Występuje także kilka portretów paradoksalnych. Przykładem jest Petroniusz, którego kruchość życia kontrastuje z energicznością i kompetencją, którą wykazuje jako urzędnik. Petroniusz stawia czoło śmierci jak ostatniej przyjemności, dając przykład opanowania, odwagi i niezłomności i sprzeciwiając się tradycji teatralnego samobójstwa Stoików. Tacyt nie czyni go wzorcem do naśladowania, ale sugeruje jego przewagę nad męczeńskimi Stoikami.
Styl Tacyta, zwłaszcza w jego późniejszych dziełach, odbiega znacznie od gramatycznych i kompozy- cyjnych norm późno-republikańskich autorów wzorujących się na Cyceronie. Elementy charaktery- stycznego stylu Tacyta stanowią rzadkie i unikalne formy gramatyczne, częste wyrzutnie (zwłaszcza posiłkowych form "esse"), innowacyjne omówienia, oraz słownictwo, rozciągające się do granic znanego leksykonu łacińskiego. W porównaniu z "Dziełami", "Roczniki" są mniej płynne, za to bar- dziej zwięzłe i surowe. Tacyt stosuje formy dysharmonijne, odzwierciedlające konflikty i wieloznacz- ność postępowania bohaterów, a także agresywne metafory i odważne personifikacje.
Tacyt nie zdążył opisać historii Nerwy i Trajana; nie zachowały się także żadne ślady pracy nad Augustem Cezarem czy początkami Cesarstwa, na których miał zamiar zakończyć swoją pracę. W III w. cesarz Tacyt utrzymywał, że jest spokrewniony z Tacytem i rozkazał co roku kopiować dziesięć egzemplarzy jego dzieł i umieszczać je w bibliotekach publicznych. Wybudował także na jego cześć grobowiec, zniszczony na rozkaz papieża Piusa V w 2 poł. XVI w. W czasach nowożytnych z dzieł Tacyta korzystał N. Macchiavelli w "Księciu" i od tego czasu wzbudziły one zainteresowanie (zwłaszcza w XVII i XVIII w.). W Polsce Tacyt znany był już w XVI w., a w XVIII w. przełożył jego dzieła Adam Naruszewicz. Przekład całości zachowanych dzieł Tacyta został wydany w 1957.
Sentencje Tacyta:
- Omne ignotium pro magnifico. - Wszystko, co nieznane, [uchodzi] za wielkie.
- Brevibus momentis summa verti. - W krótkiej chwili zmienia się wszystko.
- Honesta mors turpi vita potior. - Lepsza zaszczytna śmierć niż haniebne życie.
- Proprium ingenii humani est odisse, quem laeseris. - W naturze ludzkiej leży nienawidzić tych, których się skrzywdziło.
- Adulationi foedum crimen servitutis, malignitati falsa species libertatis inest. - W pochlebstwie tkwi zbrodnicza cecha niewoli, w złośliwości fałszywy pozór wolności.
Bibliografia:
- "Słownik kultury antycznej", pod red. L. Winniczuk, Warszawa 1991
- "Słownik historii Polski i świata" Videograf II, P. Greiner, R. Kaczmarek, K. Miroszewski, M. Paździora, kons. prof. dr hab. W. Kaczanowicz, prof. dr hab. J. Przewłocki
- "Historia Powszechna" t. 5. "Epoka Augusta i cesarstwo rzymskie". kons. prof. dr hab. E. Papuci–Władyka, prof. dr hab. J. Ostrowski